Door het zoeken naar informatie over Romeinse getallen voor andere pagina’s op deze site begon ik op reizen en bezoeken aan musea meer aandacht te besteden aan voorbeelden van Romeinse getallen, vooral om data weer te geven. Deze pagina brengt een aantal notities samen die ik in de afgelopen jaren maakte.

Klik op een foto-thumbnail om een vergrote weergave ervan te zien.

Girona

In de Sant-Feliu-kerk (Girona, Catalonië) bevindt zich de grafsteen van bisschop Servus Dei, die stierf in 907. Naast dat jaartal bevat de inscriptie nog informatie, maar ik vond nergens een transcriptie daarvan.

De inscriptie toont aan dat in het begin van de tiende eeuw de (christelijke) jaartelling — uitgaande van de het veronderstelde geboortejaar van Jezus — werd gebruikt.

Alès

Deze grafsteen vond ik in de muur van een kerk in het Zuid-Franse Alès. De vertaling van de Latijnse tekst luidt: "In het jaar 1251 van de Incarnatie van het Woord, op de 3de van de iden (*) van september is gestorven meester Bernard Dorlac, priester." Hij viel me vooral op omwille van de typografie (lettertype) van de tekst, vooral van de letter M.

(*) Op een webpagina die intussen is verwijderd (van Joeri Facq) vond ik volgende informatie over de Romeinse kalender:

“De Romeinen gaven speciale namen aan drie vaste dagen van hun maanden:

• Kalendae (afk. Kal.): kalenden, d.i. de 1ste dag van elke maand;
• Nonae (afk. Non.): nonen, d.i. de 5de dag van de maand (de 7de in maart, mei, juli en oktober);
• Idus (afk. Id.): iden, d.i. de 13de dag van de maand (de 15de in maart, mei, juli en oktober).

Een datum met een van die drie vaste dagen zette men in de ablatief: bv. Kalendis Ianuariis (1 januari), Nonis Decembribus (5 december), Idibus Martiis (15 maart). De overige dagen van de maand werden van die drie teruggeteld. De dag voor de kalenden, nonen en iden werd aangeduid door pridie met de accusatief: bv. pridie Idus Ianuarias (12 januari), pridie Kalendas Februarias (31 januari). De voorafgaande dagen telde men zo terug, dat de dagen van welke en tot welke men telde, werden meegerekend: bv. (die) tertio (ante) Idus Ianuarias (11 januari), (die) quarto (ante) Nonas Martias (4 maart). Door omzetting zei men echter, i.p.v. bv. (die) octavo (ante) Kalendas Decembres, gewoonlijk bv. ante diem octavum Kalendas Decembres en schreef men a. d. VIII Kal. Dec. (24 november).

Om een Romeinse datum in een moderne om te zetten moet je

• het getal in de Latijnse datum aftrekken van het volgnummer van de dag van de nonen of de iden vermeerderd met één: bv. quinto Nonas Iulias (7 + 1 – 5 = 3 juli), tertio Idus Octobres (15 + 1 – 3 = 13 oktober);
• het getal in de Latijnse datum aftrekken van het aantal dagen van de voorafgaande maand vermeerderd met twee, als het om de kalenden gaat: bv. quarto Kalendas Novembres (31 + 2 – 4 = 29 oktober).”

Ambert

Firenze

Certaldo

In 1415 werd Certaldo (Toscane, Italië) een vicariato dat afhankelijk was van het machtige Firenze. De vicario was een door het Florentijnse stadsbestuur benoemde ambtenaar die zes maanden tot enkele jaren op post bleef. Vanuit Certaldo oefende hij zijn macht ook uit over het omringende gebied. Elke vicario liet in zijn residentie, het Palazzo Pretorio, een schild aanbrengen met zijn naam en zijn ambtsperiode. Ik vond de schilden interessant omdat ze lieten zien hoe op het einde van de 15de eeuw in jaartallen naast de Romeinse cijfers geleidelijk aan ook Arabische cijfers werden gebruikt.

Gubbio

In het museum in het Palazzo dei Consoli in Gubbio (Umbrië, Italië) is een gedenksteen te zien, opgericht in het begin van onze jaartelling om de restauratie van gebouwen te herdenken door Cneus Satrius Rufus. Interessant was vooral de schrijfwijze van de Romeinse getallen die erop vermeld stonden:

6000
3450
6200
7750

I)) staat hierin voor 5000 en ∞ voor 1000.

Vóór elk getal staat de vermelding IIS (doorstreept). Ze duidt de munt aan waarin de bedragen zijn vermeld: sestertie. Verklaring: II staat voor 2 en S voor semis (= half), dus samen 2,5. 1 sestertie was immers 2,5 as waard.

Perugia

Fermo

Vicenza

Het Museo Civico in Vicenza (Italië) bezit een interessant lapidarium (= verzameling stenen voorwerpen) met Romeinse grafstenen. Naast de noteringsvormen van getallen vond ik jet vooral interessant vast te stellen dat het tijdstip (jaartal) van overlijden klaarblijkelijk het minst belangrijk was om op een grafsteen te vermelden. De Romeinen vonden het wel nodig om duidelijk de begrenzingen van het graf aan te geven.

	Ik vroeg me af welk getal wel stond op deze grafsteen uit de tweede eeuw. Tot ik op het infobordje las dat CENT(ONARIUM) M(UNICIPI) VIC[ET(INORUM)] wil zeggen dat de overledene deel uitmaakte van het college van 'centonari' (stofbewerkers/wevers?) van de stad der Vicentini (= Vicenza).
	V(IVUS) F(ECIT) / L(UCIUS) CASSIUS L(UCI) L(IBERTUS) PROCULUS / IIIIII VIR AUGUSTAL(IS) / ET CASSIAE THEODORAE UXORI / IN FR(ONTE) P(EDES) XXXVII S(EMIS) / RETR(O) P(EDES) XXXVIII = Tijdens zijn leven gemaakt door Lucius Cassius Proculus, aan wie door Lucius de vrijheid is geschonken, seviratus (*) Augustalis / en voor zijn echtgenote Cassia Theodora. Vooraan 37,5 voet, achteraan 38 voet. De steen is uit de tweede helft van de eerste eeuw. (*) Volgens Wikipedia (It) was ‘seviratus’ (letterlijk: zes-man) een erepost die vooral bestond in het organiseren — en dus ook betalen — van feestelijkheden. Slaven die hun vrijheid hadden weten te verwerven en in de maatschappij hadden weten op te klimmen konden zich op die manier aanzien verwerven. ‘Augustalis’ zou volgens het infobordje‘voor zich zelf’ willen zeggen, maar de betekenis ervan is me toch niet duidelijk.
	Vooraan 20 voet, achteraan 25 voet!
	SALONIUS MAURICUS VIR / LAUDAVILIS EX COMETE VIXIT / ANNOS QUINQUAGINTA DUOS / RECES(SIT?) D(IE?) VII KALENDAS APRILIS = Salonius Mauricus, achtenswaardig man, uit ‘comes’, leefde tweeënvijftig jaren en stierf op de 7de dag van de Kalenden van april (= 26 maart). Deze steen dateert uit de vijfde eeuw.

Verona

Aosta

Op de grafsteen van bisschop Gallo (overleden in 546), in de resten van een vroegchristelijke kerk in Aosta (Italië), is de volgende tekst te lezen:

"HIC REQUIESCIT IN PACE S(AN)C(TA)E MEMORI(AE) GALLUS EP(I)S(COPUS) QUI VIXIT IN EPISCOPATU ANNO XVII MENSES II DIES XX D(E)P(OSITUS) SUB D(IE) III NONAS OCTOBR(IS) DUODECIES P(OST) C(ONSULATUM) PAULINI IUNIOR(IS) V(IRI) C(LARISSIMI) INDICATIONE DECIMA”

Vertaling: Hier rust in vrede en heilige herinnering bisschop Gallus, die in zijn episcopaat 17 jaar, 2 maanden en 20 dagen leefde. Hij werd begraven op 5 oktober in het 12de jaar na het consulaat van Paulinus, junior senator, in de tiende indictie. (Een indictie is volgens Wikipedia het rangnummer van het jaar in een 15-jarige periode, die vermoedelijk zijn oorsprong heeft bij het Romeinse belastingstelsel.)

De christelijke jaartelling werd omstreeks 525 ontwikkeld door de Scytische monnik Dionysius Exiguus maar pas in de achtste eeuw werd het de normale manier om gebeurtenissen te dateren.