Guido "Wugi" Wuyts @ Dilbeek, Belgium, Europe, World, Solar System, Milky Way, Local Cluster, ...

@ 3 Taalzaak
@ 2 Denkzaak
@ 1 Smaakzaak
@ 0 Wugi's hoom

Fascinant

Ook gefascineerd door de oorsprong van woorden? Dit kan om verscheidenen redenen. Zoals met vele zaken waren de mijne vooral van esthetische aard. Maar er zijn ook de relaties tussen verscheidene culturen, met zowel verbanden als discrepanties tussen etnische, politieke en taalgemeenschappen. En de geschiedenis van de mensheid in haar geheel, met de evolutie van de begrippen en voorwerpen die door woorden gedragen worden. En de aanbreng van algemene taalkunde, met typegrammatica's en hun evolutie. En de link met communicatie in dieren- en plantenrijken...

Om een voorbeeld te geven van de evolutie van mijn etymologisch perspectief. Vroeger leek het of de zogenaamde Indo-Europese oertaal me uitzicht kon verschafen op het eerste communicatieve gestamel van de mens. Nu blijkt dat deze taal ten vroegste drie of vier millennia BC zou zijn gebruikt. En de oorsprong van taal situeert men, volgens eigen smaak, voor tienduizenden dan wel honderdduizenden jaren. En van mij mogen het er miljoenen zijn, want er is geen breuk met de diercommunicatie, alleen: wanneer ontstond gearticuleerde spraak? (ontoegankelijk voor apen, zie biologie). Toch heeft men Bonobo's vocabularia van honderden woorden en met een zekere grammatica bijgebracht, gebruikt via aanwijzingen op een abstract pictografisch menu!

Woordenboeken samenstellen

Regels voor een boeiend etymologisch woordenboek.
Laat ik ze opbouwen door even in mijn referentieboeken te grasduinen.

- Etymologisch Woordenboek. Waar komen onze woorden vandaan?, dr. j. de vries, Aula, 1970.
Boeiende introductie, met beschrijving Indo-Europese families, klankwetten en -verschuivingen, historische bevindingen en een reconstructie van de vermoedelijke activiteiten van onze voorouders en de invloed op het vocabularium. Als resultaat leidt hij zogezegd 90 percent van de woorden af van termen voor vlechtwerk en het smijten van leem daarop. Niet-germaanse links worden niet verder uitgewerkt.

- Larousse, Etymologique, 1971.
Typisch Frans, volledig gecentreerd rond het Frans. Geschiedenis van de taal, haar klankverschuivingen. Woorden gedocumenteerd op hun eerste verschijnen in geschriften. Geen enkele link voorbij het Latijn of Grieks, of de taal van ontlening.

- Dictionary of word origins, Longman (geen datum).
Hoewel zeer compact, een revelatie! Vrij systematisch wordt bij woorden de oudst bekende Engelse vorm benevens een germaans referentiewoord gemeld, voor crosschecking. Indien geen zo'n woord bestaat in het Engels, dan crosscheck naar bv. een van Latijn of Grieks afgeleid verwant woord, met aldaar germaanse verwanten indien ze bestaan.

- Etymologisch Woordenboek, Van Dale, 1991.
Hoewel zeer lijvig, met meer verwijzingen ook naar Slavisch, Indisch en niet Indo-Europees, toch veel minder systematisch in zijn cross-checkreferenties, en veel van deze referenties weinig of niet uitgewerkt.

Een etymologisch woordenboek mag dan voor mij een uitgebreide, taalkundige en historische inleiding hebben, of nog beter een tweelingbroerboek waar deze aspecten worden uitgewerkt. Het moet zeer systematisch bij elk woord een referentie- of ankerwoord vermelden, germaans in ons geval, tenzij natuurlijk voor die ankerwoorden zelf. Vanaf deze, met een uitgebreide referentie, kan men dan gaan crosschecken of verder "surfen". Een niet bestaande of beperkte referentie moet impliciet begrepen worden als: van dit woord zijn weinig of geen verwanten bekend. En, zoals ik elders meld, het kan geen kwaad waar mogelijk op schijnbare, maar valse, verwantschappen te wijzen.

Eens proeven

- Papier en farao's.

De meesten zullen papier wel kunnen traceren tot het Griekse papyrus. Maar dat dit van het Egyptisch stamt is al minder evident: daar heette het Paa Per'aa, "dat van de koning", dwz het papyrusfabricagemonopolie. En Per'aa is niets anders dan het moederwoord van Farao, "huis groot", het Grote Huis, tot de 18e dynastie de naam van het paleis, vervolgens van zijn bewoners en van de Koning.

- Ooms en nonkels.

Avus betekent grootvader in het Latijn en equivalente oudgermaanse woorden. Oom komt denkelijk van av-heem, dus (iemand) van het huis der grootouders. Nonkel komt via oncle van avunculus, dus "grootvadertje". De Ierse O'(Neal) en de Welshe Ap (Hiw) zijn ook afgeleiden van av-.

- Zien, weten en volgen.

Zien, met een weggevallen tussen -h-, is denkelijk verwant met het Latijn sequi, Grieks hepomai, volgen: wie een spoor ziet volgt het ook, al was het met de ogen. De oorsprong van ons eigenste volgen is zelf duister. Het Latijnse zien, videre, is dan weer verwant met weten: wie iets ziet, weet ervan. Andere weet-wortels zijn Grieks oida, en de Indische Veda's.

- Is het Frans "latijnser" dan het Nederlands "germaans"?

Veel Latijnse woorden in het Nederlands doen dat zo lijken. Het Frans, hoewel uit het Latijn geëvolueerd, heeft zelf echter niet minder rechtstreeks uit het Latijn ontleend dan het Nederlands. Zo heeft het nu verscheidene honderden "doubletten" van woorden, het ene geëvolueerd, het andere rechtstreeks ontleend. Voor de geëvolueerde woorden heeft het Nederlands meestal eveneens echt Germaanse tegenhangers. Enkele voorbeelden:

Serment (eed) - sacrement; coucher (leggen) - colloquer; avouer (bekennen) - avocat; écouter (luisteren) - ausculter; chance (geluk, kans) - cadence; gaine (schede) - vagin (Spaans vainilla, vanille: schedetje!); hôtel (opvanghuis, godshuis) - hôpital; entier (geheel) - intègre; frêle (broos) - fragile.