Home
Up

terug naar lijst

recensie van:  Thierry Baudet + Michiel Visser (red.),  Revolutionair verval en de conservatieve vooruitgang in de achttiende en negentiende eeuw, Uitgeverij Bert Bakker, 2012, 429 blz.

 

Na het succes van Conservatieve vooruitgang. De grootste denkers van de twintigste eeuw  (Bert Bakker, 2010) brengen Baudet en Visser een prequel over de achttiende en de negentiende eeuw, laat ons zeggen vanaf het ontstaan van de basisideeën van het conservatisme. De term dook slechts voor het eerst op in 1818, maar toen waren de basisideeën reeds langer verspreid door onder andere Montesquieu (+ 1755), David Hume (+ 1776), Edmund Burke (+1797). De term zelf heeft een nogal brede betekenis in meerdere lagen . Allereerst staat hij niet tegenover progressief, maar tegenover revolutionair, kortom als reactie tegen verandering als het overhoopgooien en de daarmee samenhangende bedreiging van het waardevolle in het bestaande. Conservatisme miskent de vooruitgang niet, maar verdedigt het vertrouwde tegen een onzekere toekomst. Deze reactionaire tendens vond uiteraard veel weerklank in de middens van de politieke restauratiebeweging na de Franse Revolutie. Tegelijk kwam ook een tweede dimensie van conservatisme naar voren. In het ideologische spanningsveld tussen individu (liberalisme) en staatsmacht(socialisme) leggen zij de nadruk op sociale, gemeenschappelijke waarden en instituties, die een organische basis bieden voor een evenwichtige opbouw van de samenleving. Toch zijn heel wat denkers uit die tijd niet rechtlijnig in te passen in een van die drie stromingen. De meeste denkers werken duidelijk met nuances die overlap tussen individu, staat en gemeenschap  mogelijk maken. Waar het op aankomt is het accent en het perspectief. Zo konden heel wat van hun ideeën overleven tot vandaag, met name in de tweekamerstelsels van de volksvertegenwoordiging, de visie op verdeling van de machten, de rol van autoriteit en gezag, de noodzaak van de grondwet, enzovoort.

In dit boek worden achttien denkers uit die tijd (van Montesquieu tot Abraham Kuyper) besproken door eminente hedendaagse conservatieve auteurs, zoals Theodore Dalrymple, Roger Scruton, Paul Cliteur, Andreas Kinneging. De verdienste van de redacteurs is dat zij een waardevolle selectie hebben gemaakt die een scherp beeld geeft van het conservatieve denken in die twee belangrijke eeuwen van onze Westerse geschiedenis. Ook de zorg voor een gelijke opbouw van alle hoofdstukken  (inleiding, levensloop, centrale thema’s, slot en bibliografie) is wellicht hun werk.  Niet alle artikels zijn even makkelijk  te lezen, maar als geheel kan het boek gezien worden als een vlotte streamer voor een sterke tendens in de tijdsgeest van toen. Het doet nadenken over het ontstaan en de groei van heel wat ideeën en structuren die  onze huidige maatschappelijk-politieke wereld nog steeds bepalen. (3/11/12)

terug naar lijst

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

recensie van:  Joke Van Velzen,  Beter leren denken,  Garant, 2012, 151 blz.

 

Denken is uiterst belangrijk in het leven en het samenleven, maar vele mensen denken slordig en erg onnauwkeurig. Bovendien beperken ze zich hoofdzakelijk tot logisch en rationeel denken of vervallen bij complexe toestanden makkelijk in pure emotionaliteit. Daarom is het van enorm belang het denken te verbeteren door de denkvaardigheden te trainen. Maar is dat wel voldoende? In dit boek verdedigt Joke Van Velzen, onderzoeker aan de lerarenopleiding van de Universiteit van Amsterdam, de stelling dat er meer expliciet aandacht nodig is voor het metacognitief denken. Dat betekent: meer kennis verwerven over de wijze waarop het denken wordt ingezet en gebruikt. Dit is volgens haar een van de centrale taken van het onderwijs. Joke Van Velzen omschrijft in een eerste deel wat denken is,  welke de centrale denkvaardigheden zijn en bespreekt enkele theorieën daarover.  Ze onderscheidt twee typen van denkproblemen: oplossingsgerichte denkproblemen die vooral een beroep doen op het redeneren (logische analyse) en kritische denkproblemen die een beroep doen op het kritisch denken (vergelijkende analyse). In het laatste deel van het boek gaat Joke Van Velzen specifiek in op het denkproces en de wijze waarop mensen met hun denken omgaan. Er moet meer plaats komen voor een denken over denken (metacognitief), een extra stap om naast het vinden van antwoorden op problemen ook stil te staan bij de wijze waarop het antwoord tot stand is gekomen.  Dit boek is geen puur theoretische werk, integendeel, aan de hand van zeer verscheiden denkopdrachten zet het de lezers aan om zelf hun denken te analyseren, te evalueren en te verbeteren. Het komt dan ook slechts ten volle tot zijn recht als de lezers bereid zijn mee te ‘spelen’ met de denkopdrachten, want als je die opzij schuift, gaat de pointe van het boek verloren, namelijk het aanzetten tot het verbeteren van het (eigen) denken. Er wordt in het onderwijs vandaag te weinig stilgestaan bij de wijze waarop leerlingen denken, hoe ze oplossingen zoeken en waarom ze kiezen voor bepaalde denkprocedures. Dat zou echter het denken een hele stap vooruit helpen. Daarom is dit boek een uitdaging, maar tegelijk een steun voor leerkrachten zowel uit basis-, middelbaar als hoger onderwijs. Onze maatschappij zou er sterk bij gebaat zijn wanneer mensen beter leren denken en voor de problemen ook oplossingen durven zoeken buiten de enge kaders van algemeen verspreide en dikwijls onjuiste of al te vage denkpatronen. Het denken over het eigen denken hoort daar essentieel bij. (05/08/12)

terug naar lijst

recensie van: Jos Kessels,  Geluk & wijsheid voor beginners. Inleiding in de kunst van het filosoferen, Boom, 2012, 267 blz.

 

Streven naar geluk en wijsheid zijn van oudsher centrale thema’s  in de filosofie. Filosofie is immers de kunst om goed te leven. Reeds Socrates was daarvan stellig overtuigd, hoewel hij goed besefte dat het geen makkelijke klus is. Wie naar wijsheid en geluk streeft, krijgt onvermijdelijk te maken met existentiële dilemma’s die zowel fascinerend als (hart)verscheurend kunnen zijn. In deze herziene uitgave van zijn reeds in 1999 verschenen werk tracht de Nederlandse filosoof Jos Kessels deze dilemma’s op een socratische wijze aan de oppervlakte te brengen. De socratische methode die Jos Kessels meesterlijk beheert, gaat uit van het stellen van een aantal vragen rond een voorbeeldgegeven die de inherente tegenstrijdigheden in het spreken moeten duidelijk maken. Kessels hanteert deze methode rond vier filosofische thema’s:  geluk, rechtvaardigheid, kennis, schoonheid. Van elk  thema worden in korte hoofdstukjes de belangrijkste aspecten behandeld, telkens aan de hand van twee filosofen die een tegengestelde visie verwoorden. De lezer kan op die manier voor zichzelf kiezen met welke filosoof hij/zij in zee wil gaan. Ongetwijfeld een originele en interessante aanpak, maar soms lijkt de keuze wel wat gezocht. Boeiend is ook het laatste hoofdstuk dat een verslag geeft van een gesprek dat Jos Kessels voerde met een groepje bankdirecteuren uit een bepaalde regio over hun wijze van samenwerken. Hierin wordt aangevoeld hoe een socratisch gesprek dingen in beweging kan zetten, of beter, mensen zelf de kans geeft om anders te gaan denken of handelen. Op deze manier wordt duidelijk dat filosofie geen louter theoretische kwestie is op zoek naar waarheid, maar dat ze ook een vormende kracht heeft in de constructie van de menselijke persoon. De filosofische explicitering van het goede leven stelt de mens in staat zichzelf te ontwerpen en richting te geven. Geluk hangt samen met het ontwikkelen van praktische wijsheid. Het boek leest vlot en is gericht op een breed geïnteresseerd publiek, dus niet alleen voor studenten, maar misschien is het ook verhelderend voor hun ouders en voor ieder die zich wil verdiepen in existentiële levensvragen. (03/06/12)

terug naar lijst

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

recensie van:  Rik Pinxten, Ronald Commers, Luc  Desmedt (red.),  Jaap Kruithof. Teksten voor de toekomst, EPO, 2012, 510 blz.

 

Jaap Kruithof (1929-2009) was en blijft in onze streken ongetwijfeld een van de meest spraakmakende en invloedrijkste filosofen van zijn generatie. Als moraalfilosoof en politiek denker met zijn vlijmscherpe maatschappelijke analyses kwam hij radicaal op voor een doorgedreven ecologisch humanisme en een solidaire en menswaardige samenleving. Als universiteitsprofessor trok hij volle collegezalen en als spreker wist hij tot in de kleinste uithoeken van Vlaanderen (en soms ook Nederland) mensen te confronteren met de kwalijke gevolgen van een extreem liberaal kapitalisme. Hij liet over een periode van ongeveer vijftig jaar een groot aantal publicaties (boeken, artikels, interviews) na die stuk voor stuk tot nadenken aanzetten en dikwijls ook uitdagen tot handelen. Het is merkwaardig hoe de meeste daarvan vandaag nog actueel zijn en mensen blijven aanspreken.

Dit boek is bedoeld als een ultiem eerbetoon aan deze progressieve denkers van de linkerzijde. Het is een bundeling van geselecteerde teksten uit zijn publicaties rond vier thematische terreinen: politiek, ethische vragen, cultuur (muziek) en antropologische en filosofische kwesties. Elk deel wordt ingeleid door een deskundige ter zake die tevens vertrouwd (vriend) was met de persoon van Jaap. Francine Mestrum (ULB en Wereld Sociaal Forum) leidt de teksten over politiek in. Zij beklemtoont Kruithofs aandacht voor de Noord-Zuidrelaties, zijn interpretatie van de moderniteit als emanciperende factor, zijn kritiek op het humanistisch vooruitgangsgeloof en zijn ontgoochelingen rond de crisis en vooral het afhaken van de linkerzijde. Ronald Commers (hoogleraar em. UGent) laat zien hoe Kruithof in zijn ethisch werk de mens ziet als zingever, niet in de puur subjectivistische betekenis, maar gesitueerd in een objectief zinsverband dat hem uitdaagt tot respect voor een hogere morele ordening (mensheid? natuur? kosmos?). De mens is niet de maat van alle dingen, hij is wel de opmeter, de zoeker, de bedenker. Ine Pisters (cultuurwetenschap UGent) vertelt haar ervaringen met Kruithof als gepassioneerd muziekliefhebber en gaat in op zijn uitweidingen over de westerse Bildungscultuur, de teloorgang van de smaak en de dreiging van imperialistische neigingen in de kunst. Het filosofisch en antropologisch deel wordt ingeleid door Hubert Dethier (hoogleraar em. VUB) met een analyse van de bewustzijnsindustrie en de huidige netwerkcultuur. Op die achtergrond plaatst Dethier de dood van God en het daarmee samenhangende reële nihilisme dat onze samenleving dreigt te ontredderenen te verstikken. In een laatste vijfde deel van het boek (epiloog) beschrijft Eric Goeman (Attac Vlaanderen) de figuur van Jaap Kruithof als de vechter die met de durf om de dingen onder ogen te zien voortdreef op de lange adem van de geschiedenis. Deze epiloog bevat ook drie ongepubliceerde teksten van Kruithof, lezingen die hij hield aan de Gentse Universiteit in maart 2007 en die de eerste aanzetten waren voor een nieuw (eventueel driedelig) boek, maar zijn fatale ziekte heeft verdere uitwerking ervan onmogelijk gemaakt.

Een verdienstelijke reader dat door een uitgebreide selectie van teksten uit Kruithofs oeuvre op eminente wijze een inzicht geeft in zijn doordachte gedrevenheid en grote culturele interesse. Naast confronterende en soms pessimistische analyses brengt dit boek ook tegelijk een hoopvolle kijk en een levendige inspiratie die in onze tijd helaas al te dikwijls ontbreekt. Voor de jongere generatie kan het een boeiende kennismaking zijn met de menselijke warmte en de solidariteit van een groot en kritische intellectueel. (12/04/12)

terug naar lijst

recensie van:   Gerd Van Riel m.m.v Guy Claessens, Wijsbegeerte. Een historische inleiding, Universitaire Pers Leuven, 2011, 240 blz.

Een zoveelste overzicht van de geschiedenis van de filosofie? Dat zou je kunnen denken bij het lezen van de kaft. Maar dit boek biedt wel echt meer. Gerd Van Riel en Guy Claessens, beiden verbonden aan het Hoger Instituut voor Wijsbegeerte van de K.U.Leuven, beperken zich niet tot een loutere beschrijving van de ideeën van de grote filosofen. Volgens hen moet een historische inleiding op de filosofie zich ook concentreren op de manier waarop de wijsbegeerte haar eigen geschiedenis in het denken integreert. Pas vanaf Hegel (1770-1831) is het historische een onderdeel geworden van de filosofische reflectie. En dat is vrij laat.

Een eerste deel volgt de lotgevallen van de filosofische rationaliteit. Rationaliteit werd ontdekt in de zesde eeuw v.o.t., toen de wereld een omslag doormaakte van mythos naar logos. De mens zocht niet langer zekerheid in de alomtegenwoordige kracht van de goden, maar in de universaliteit van de rede. Deze zoektocht naar logos kende in zijn verloop vele ups en downs en is vandaag nog niet ten einde. In de antieke bestaanshorizon lag de spanning vooral in de dialectiek tussen zijn en worden. In de middeleeuwen stond de relatie tussen geloof en weten centraal, waarin de herontdekking van Aristoteles een enorme invloed heeft gehad door het belang dat hij hechtte aan de empirische waarneming als basis van alle kennis. Dit bracht onvermijdelijk spanningen teweeg t.a.v. de christelijke visie die het accent legde op bovennatuurlijke bronnen van kennis. Thomas van Aquino (1225-1274) zorgde voor een voorlopige integratie door niet alleen Aristoteles’ stellingen te accepteren, maar ook door ze zo nodig te wijzigen (zoals over essentie en existentie). De moderniteit (vanaf de 15^de eeuw) brengt een nieuwe filosofische ruimte tot leven door zich ten dienste te stellen van de nieuwe wetenschap en de opmars van het subject. Achtereenvolgens wordt ze gekleurd door rationalisme (Descartes), empirisme (Locke, Hume), kritisch idealisme (Kant), absoluut idealisme (Hegel). Vanaf de 19^de eeuw stelt zich de vraag naar het einde van de moderniteit vanuit de grenzen van het geloof in de wetenschap en de onttroning van het subject, wat leidde naar een wijsgerige revolutie vanaf Nietzsche over de fenomenologie en het existentialisme tot de deconstructie van Derrida en de analytische wijsbegeerte met Wittgenstein.

In een kort maar interessant tweede deel beschrijven de auteurs de wijsbegeerte als historisch-hermeneutische wetenschap (Dilthey, Heidegger, Gadamer). Nu komt vooral de vraag naar het ‘verstaan’ naar voren als een betere toegang tot de werkelijkheid en een goede basis voor communicatie. De uitleiding vernoemt heel even het postmodernisme (Lyotard), maar daar blijft de lezer(es)  ongetwijfeld op zijn/haar honger zitten. De hedendaagse filosofie krijgt helemaal geen aandacht. Waarom niet?

Als handboek biedt dit boek toch dat ietsje meer dat geïnteresseerden verwachten. Een kijk op een filosofische geschiedenis die niet alleen beschrijft, maar ook uitdaagt tot verder denken. (13/12/11).

terug naar lijst

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

recensie van:  Sabine Maes, Naar de essentie van je leven in 8 stappen, Linkeroever Uitgevers, 2011, 96 blz.

 Heel wat mensen zijn op zoek naar zelfvertrouwen en ontwikkeling. Het leven, zeker in onze tijd, stelt immers hoge eisen. Men zou voor minder twijfelen aan de eigen capaciteiten. Je krijgt wel eens het gevoel de samenhang in je leven kwijt te zijn. Je gaat dan vragen stellen naar wie, wat en hoe je wil zijn. Maar hoe kan je opnieuw verbinding maken tussen de dingen die dreigen uiteen te vallen? Sabine Maes, lifecoach en energetisch therapeut, biedt in dit boekje een weg aan om opnieuw bij je innerlijke sterkte te komen en van daaruit je leven nieuwe inputs te geven. Volgens haar zit in ieder van ons het vermogen om onze dromen tot realiteit te maken, een vitale energie die ons leven regelt. Het komt erop aan dit potentieel uit je leven naar boven te halen.

Haar methode is opgezet in acht stappen die volgens een streng schema worden opgebouwd langs korte bezinningsteksten, vragenlijsten, affirmatie- en visualisatieoefeningen. Ze werkt volgens het patroon van de zeven hoofdchakra’s uit de Indiase geneeskunde en de yogatraditie. Het zijn energievelden die vertikaal door de belangrijkste zenuwknopen van de ruggengraat lopen vanaf de stuit (wortelchakra) over het heiligbeen, de zonnevlecht, het hart, de keel, het voorhoofd tot de kruin. In elke stap staat zulke chakra centraal De achtste stap is dan een raad om goed voor jezelf te blijven zorgen.

Dit boekje wordt ondersteund door een website www.lifecoachsabine.webs.com. Op deze site vind je de gesproken vorm van de visualisatieoefeningen, begeleid met achtergrondmuziek. Deze oefeningen creëren rust en stimuleren tot persoonlijke lichaamsbeleving op verschillende vlakken.

De vraag is of een boekvorm wel een goed medium is voor een dergelijk oefenschema. Er ontbreken in ieder geval enkele instructies om de lezer te helpen met de oefeningen te werken. De website biedt hier enig soelaas, hoewel echt summier en nogal afstandelijk. Bovendien blijft ook de vraag naar de ideologische lading van dit oefenschema. De leer van de chakra’s steunt wel op een eeuwenoude indisch-hindoeïstische wijsheid, maar blijft hij niet tegelijk een loutere hypothese? Vraagt men hier niet een grote toegift van het fantasievermogen van de mens? Uitgaan van de directe lijfelijke gegevens zou mensen wellicht beter en realistischer op weg kunnen zetten naar hun zelfrealisatie, als dat überhaupt al mogelijk is.

Het boekje oogt erg goed in een herkenbare newagestijl, opgelucht met kleuren en foto’s die het meditatief karakter ondersteunen. Al bij al is Sabine Maes erin geslaagd een therapeutisch oefenschema aan te bieden dat mensen kan helpen de innerlijke energie te leren richten op een betere levensvorm. (13/11/11).

 

 

 

 

 

recensie van:  Koen Abts, K arel Dobbelaere en Liliane Voyé (red.),  Nieuwe tijden, nieuwe mensen. Belgen over arbeid, gezin, ethiek, religie en politiek, Lannoo Campus, 2011, 296 blz.

Het groots opgezette onderzoek European Values Study (EVS) is een longitudinaal vergelijkend onderzoek naar de acceptatie en beleving van waarden in West-Europa. Gestart in 1981 werd het onderzoek herhaald in 1990-91, in 1999 en in 2008-2009, dus gespreid over meer dan een kwarteeuw. Het voorliggende boek brengt verslag uit van het Belgisch luik van het laatste onderzoek, maar tracht tevens een beeld te vormen van de evolutie sinds 1981. Waarden worden hier gezien als verwijzend naar impliciete en expliciete opvattingen over het wenselijke, over ‘wat moet’ en nastrevenswaardig is, met name op het vlak van arbeid, gezin, ethiek, religie en politiek.

Vooral twee grote trends worden bij de interpretatie van dit onderzoek naar voren geschoven: een toenemende de-traditionalisering en de drang naar individuele zelfbeschikking. De de-traditionalisering wordt zichtbaar in de afnemende bindingskracht van de traditionele kaders, zoals de impact van kerken en de sociale druk van opvattingen over huwelijk en over de rolverdeling tussen manen vrouw. Tevens worden de informeel sociale verbanden losser, wat leidt naar de erosie van het kerngezin, stijging van aantal echtscheidingen, nieuwe patronen van samenleven. Parallel met deze versplintering van vaste patronen ziet men een toename van individualisering in de vorm van individuele beslissingsvrijheid en grotere zelfbeschikking. Dit wordt duidelijk in het ontstaan van een nieuw arbeidsethos (niet als plicht, maar als kans tot zelfontplooiing) en in een lichamelijke zelfbeschikking (permissiever ten aanzien van abortus, euthanasie, seksuele geaardheid en gedrag). Nochtans mag deze individualisering niet gelijkgesteld worden met een egoïstisch individualisme of met de afwezigheid van sociale of politieke bewogenheid. Heel wat mensen voelen zich nog sterk begaan met bejaarden, zieken en kinderen uit arme gezinnen, maar wel minder met werklozen en migranten. Bovendien kan men stellen dat de gemiddelde Belg zelfs sterk blijft vertrouwen in bepaalde instellingen zoals de gezondheidszorg, de sociale zekerheid en het onderwijs, dit in tegenstelling met bijvoorbeeld de kerken, het gerecht en de administratie. Het onderzoek tracht deze waarden ook uit te splitsen volgens generatie, onderwijsniveau, geslacht, kerkelijkheid en regio.

Hoewel er niet minder dan vijftien academici aan hebben meegewerkt, is het boek vlot leesbaar geschreven voor een geïnteresseerd publiek. Het is tegelijk een degelijk studie- en naslagboek door de talrijke tabellen met vergelijkende data uit de vier onderzoeken. Maar dat vraagt van de lezer dan wel eniget technische kennis over het interpreteren en verwerken van de statistische data. In ieder geval biedt dit boek een brede kijk op wat de gemiddelde Belg vandaag denkt en waardeert, op de evoluties van de laatste drie decennia en op enkele verrassende trends naar de toekomst toe. (03/08/11)

terug naar lijst

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

recensie van:   Johan Braeckman, Kritisch denken. Hoorcollege over het ontwikkelen van heldere ideeën en argumenten, nrc academie, 2011, 6 cd’s.

 Helder en kritisch denken is erg belangrijk in de zoektocht naar waarheid en zingeving. Nochtans hebben veel mensen het er moeilijk mee omdat ze zich ondoordacht laten leiden door allerlei irrationele patronen en anekdotische verhalen die hun onmiddellijke waarneming lijken te ondersteunen. Johan Braeckman, hoogleraar filosofie aan de Universiteit Gent, brengt in dit hoorcollege (6 lestijden van 1 uur) een heldere analyse van wat kritisch denken is en welke de gevaarlijke valkuilen zijn waarmee het voortdurend wordt geconfronteerd. Hij gaat uit van wat hij de ondraaglijke lichtgelovigheid van de mens noemt. Het gaat hierbij niet alleen over het naïeve geloof in de paasklokken en racistische opvattingen bij de doorsnee-mens. Zelfs verstandige en hoog opgeleide mensen zijn volgens Braeckman extra kwetsbaar omdat ze beter zijn in de verdediging van onwaarschijnlijke opvattingen. Denk hierbij aan de jonge-aardecreationisten en voorstanders van diverse samenzwerings- of complottheorieën.

Het menselijk brein werkt niet als een harde schijf of een camera waarop we voluit kunnen vertrouwen. Heel wat herinneringen zijn verre van betrouwbaar en dikwijls ook onvolledig of vaag. Het lichamelijke en het mentale horen wezenlijk bij elkaar. Ons brein is een materieel, lichamelijk orgaan dat alle mentale gewaarwordingen voortbrengt. Elke vorm van dualisme dient geweerd te worden. We zijn ons brein. Braeckman illustreert dit aan de hand van diverse dood- en out-of-body-ervaringen. Toch komt kritisch denken niet op natuurlijke wijze tot stand, het moet geleerd en getraind worden. De mens schrikt immers niet terug van bedrog en zelfbedrog, zoals in het geloof in spoken, paranormale gaven en talrijke hoaxes die de ronde blijven doen (klopgeesten, het monster van Loch Ness en allerlei vormen van alternatieve geneeskunde). In die zin onderzoekt een kritisch denker ook religieuze beweringen en opvattingen voorzover ze vatbaar zijn voor wetenschappelijk onderzoek. Braeckman gaat hier specifiek in op de reële effecten van het bidden.

Het college wordt afgesloten met de vuistregels van kritisch denken die aanzetten tot een open minded aanpak van onze dagdagelijkse opvattingen. Braeckman breekt een lans voor het invoeren van de methodes en inzichten van kritisch denken in het onderwijs, niet alleen in de aanpak van de verschillende vakken, maar ook als een specifiek terrein van onderzoek over de geschiedenis, de missers en de methodologische aspecten van de wetenschappen.

Dit hoorcollege is rijk aan stof en aangenaam om naar te luisteren. Braeckman is een goed docent die veel aandacht heeft voor zijn publiek en de zogenaamd droge stof makkelijk verteerbaar maakt door talloze illustratieve uitweidingen. Hij zet de luisteraars aan tot verder denken en onderzoek. (18/05/11).

terug naar lijst

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

recensie van:  Jan Bor,  Een (nieuwe) geschiedenis van de filosofie, Bert Bakker, 2011, 293 blz.

Een geschiedenis van de filosofie schrijven is altijd een riskante onderneming. Volledigheid is onmogelijk tenzij misschien in een dikke encyclopedie. Daarom kiezen de auteurs eerder voor een beperkte invalshoek waarin zij hun eigen kijk op die geschiedenis kunnen ontwikkelen. De opzet van de Nederlandse publicist en filosoof Jan Bor is merkwaardig. Hij pretendeert een nieuw perspectief op die geschiedenis te kunnen brengen. En dat blijkt hem ook goed te lukken. Hij breekt immers radicaal met enkele traditionele denklijnen. Allereerst begint volgens hem de filosofie niet of althans niet alleen in de Griekse Oudheid. Ook India en China hebben oude denkers gekend die gelijktijdig ideeën hebben ontwikkeld die niet hoefden onder te doen wat betreft rijkdom en diepgang. Vervolgens is voor Jan Bor de geschiedenis van de filosofie geen rechtlijnige ontwikkeling van de zelfbewustwording van de geest zoals dat door Hegel werd geprononceerd. We dienen verschillende tradities naast elkaar of in kruisbestuiving te lezen. Zo ontstaat een beeld van de geschiedenis van de filosofie waarin geen enkele traditie absolute voorrang krijgt. Ten derde opteert Bor voor een filosofie die niet als één verhaal dient gelezen, maar in brokstukken of fragmenten zoals Lyotard dat aankondigde met zijn idee over het einde van de grote verhalen. Toch zijn er ook duidelijke overlappingen, zodat de grote denktradities elkaar regelmatig tegenkomen en door elkaar heen lopen. We zijn vandaag op het punt gekomen te aanvaarden dat de verschillende waarheden gerust naast elkaar kunnen bestaan, niet als restanten van iets permanents en blijvends, maar in termen van processen waarin de grote stromen van de wereldgeschiedenis van de filosofie naar elkaar toegroeien. Dat is de weg van de filosofische dialoog waarin geleidelijk plaats komt voor intercultureel denken.

Als structuur geeft het boek een goed overzicht van de belangrijkste denkstromingen en filosofen, niet alleen uit Griekenland en Europa, maar ook uit India en China. Terloops gaat Bor in op de wederzijdse impact en doorstroming die aan het lange proces inhoud en verrijking hebben gegeven. Uiteindelijk worden we vandaag geconfronteerd met een mondiaal denken, een verruiming van de horizon over de grenzen van het eigen paradigma heen.

Jan Bor heeft een vlotte pen en zet de lezer in beweging. In grijze streamers brengt hij de lezer in contact met originele teksten uit het werk de belangrijkste filosofen: momenten van denken en stilte. Als geheel een geslaagde poging tot vernieuwing van het genre. Toch een manco in dit boek: ergens schrijft hij ‘dat de vrouwen er bekaaid zijn afgekomen in het filosofisch narratief’, maar wat blijkt? Ook bij Bor zelf komt geen enkele vrouwelijke filosofe ter sprake, ook al zijn ze er vandaag wel degelijk (écriture féminine, Julia Kristeva, Martha Nussbaum, e.a.) (30/01/11)

terug naar lijst

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

recensie van:  F.L. van Holthoon,  Hume. Leven en werk, Klement/Pelckmans, 2009, 224 blz.

David Hume (1711-1776), een van de grootmeesters uit de filosofische wereld, is vooral bekend om zijn werken over politiek, economie, ethiek en godsdienstkritiek. Nog tijdens het leven van Hume tot vandaag toe heeft zijn werk sterk ter discussie gestaan. In deze discussie brengt de Nederlandse emeritus hoogleraar Frits van Holthoon een opmerkelijke bijdrage over Hume, waarin hij enkele vernieuwende stellingen poneert. Hume is een denker van de moderniteit, die het aandurft de pure rationaliteit à la Descartes te doorbreken. Redelijkheid was ook voor Hume een belangrijk uitgangspunt, maar ze is allereerst een hartstocht die ons moet leren het evenwicht te bewaren tussen gevoel en verstand. Hume dient gelezen te worden in het perspectief van het sentimentalisme dat hij overerfde van Hutscheson, echter zonder diens extreme interpretatie. In het spoor van Newton gaat hij ervan uit dat menselijke kennis allereerst steunt op ervaring en experiment. Volgens Hume kunnen we niets nieuws ontdekken op grond van ons abstract  denkvermogen. Zijn wetenschapsopvatting is die van het gezond verstand, maar ze bleef blind voor de wisselwerking tussen wiskunde en experiment in de moderne wetenschap. Hij streed vurig tegen alle vormen van bijgeloof en corrupte godsdienst. Hij was geen fervent atheïst, maar opteerde voor een ‘natural religion’, waarin überhaupt geen plaats is voor wonderen of een hiernamaals. Het christelijk geloof is een emotie die geen praktische betekenis heeft voor ons bestaan, maar voor sommige mensen (niet voor hemzelf) wellicht een vorm van troost biedt. Ook Hume’s politieke denkbeelden komen in dit  boek uitdrukkelijk naar voren: revolutie in staat en maatschappij, de risico’s van het regimen mixtum (monarachie – Lagerhuis), het verdwijnen van de partijen en het republicanisme.

Twee belangrijke hoofdstukken worden gewijd aan een bijzonder fenomeen uit het schrijverschap van Hume: de  herschrijving door hemzelf van zijn A Treatise on Human Nature(1739-40). In 1748 publiceerde hij Enquiry Concerning Human Understanding en in 1751 Enquiry Concerning the Principles of Morals. Deze twee Onderzoekingen zijn een kritische herinterpretatie van zijn denken uit het Traktaat. Volgens Hume zelf geven allen zij de juiste weergave van zijn filosofische gevoelens en principes. Frits van Holthoon geeft een fijnzinnige analyse van dit toch wel intrigerende herschrijvingsproces.

Dit boek biedt een boeiende confrontatie met het leven en werk van Hume. Het is haarscherp geschreven, maar tegelijk toegankelijk voor niet-ingewijden. De talrijke citaten uit Hume’s werk worden vloeiend ingepast in de tekst. Er is een zeer uitgebreide bibliografie en per hoofdstuk een aanbevolen literatuurlijst voor wie er dieper wil op ingaan. Een waardevolle bijdrage aan de studie van de filosofiegeschiedenis.  (19/12/09)

recensie van:   Hubert Van Belle en Jan Van der Veken (red.),  Nieuwheid deken. De wetenschappen en het creatieve aspect van de werkelijkheid, Acco, 2008.

 De multidisciplinair samengestelde denkgroep Worldviews, in 1990 opgericht onder stimulans van Leo Apostel en Jan Van der Veken, brengt een derde reader uit over wereldbeelden. Zij wil vooral de verhouding tussen de exacte en de humane wetenschappen onderzoeken en werken aan de constructie van integrerende wereldbeelden.  De exacte wetenschappen hebben het dikwijls moeilijk met de vage begrippen en de kwalitatieve benaderingen van de humane wetenschappen en de strenge aanpak van de exacte wetenschappen maakt hun domein dikwijls ontoegankelijk voor de meeste menswetenschappers. Zo lijkt de kloof tussen beide wel onoverbrugbaar.

In dit boek brengen de auteurs een consensusstandpunt over een totaalvisie zoals die gegroeid is in het interdisciplinaire proces van de denkgroep. Zij kiezen voor een globaal denkkader voor zowel de exacte als de humane wetenschappen. Hier staat vooral het sleutelbegrip emergentie centraal, dat binnen een gelaagde werkelijkheid het doorbreken van het bestaande uitdrukt en het ontstaan van het nieuwe beschrijft in de hogere lagen van de werkelijkheid. De lagere lagen (zoals het fysieke) bieden de mogelijkheidsvoorwaarden voor het verschijnen van het nieuwe in de hogere lagen (zoals het bewustzijn). Hier worden de grenzen van het reductionisme duidelijk. Het ontstaan van het onverwachte, het niet-gepredetermineerde wijst op het tot stand komen van het echt nieuwe in de werkelijkheid. Je kunt terecht spreken van het creatieve aspect van de wereld. Daarbij speelt niet alleen ruimte, maar vooral tijd een belangrijke rol. De werkelijkheid is een creatief proces dat plaatsvindt doorheen een langetermijnevolutie, een creatieve wording.

Het laatste deel van deze reader brengt vijf deelaspecten van de problematiek naar voren. Jan Van der Veken opteert voor de continuïteitsthese die ingaat tegen een extrinsieke design of tegen een totaal onwaarschijnlijk toeval om de evolutie te verklaren . Hubert Van Belle omschrijft drie elkaar aanvullende visies op de werkelijkheid voor die creativiteit, emergentie, het niet vooraf gedetermineerd en echte nieuwheid enigszins verduidelijken. Bart De Moor laat zien hoe de evolutie een complex proces is waarin creativiteit een belangrijke rol speelt. Staf Hellemans beschrijft religie als toegang tot de werkelijkheid. Hij onderscheidt drie manieren in de omgang tussen wetenschap en religie: conflict (vijanden), contrast (vreemden voor elkaar) en contact (partners). Diederik Aerts laat zich vanuit de kwantummechanica inspireren om de deterministische beslissingsprocessen in de huidige representatieve democratie te doorbreken in de richting van een levende democratie.

Dit boek brengt de lezer in contact met het denken van een van de meest creatieve denkgroepen in Vlaanderen. Zoals de titel zegt durven zij nieuwheid denken. Uiteraard blijft het allemaal gecentreerd rond hoogwetenschappelijk werk, maar er komen geleidelijk toch wel enkele aanzetten tot praktische impact in het maatschappelijke leven. Het biedt ook goed weerwerk tegen de opkomende tendensen van creationisme in de godsdiensten en tegen het gevaar van reductionisme in de wetenschappen. Wie niet terugschrikt voor ernstig denkwerk zal in dit boek een stimulans vinden om open en creatief te leren denken. (13/04/09)

terug naar lijst

 

recensie van:  Thijs Jansen, Janne Nijman & Jan Willem Sap, Burgers en barbaren. Over oorlog tussen recht en macht, Boom, 2007, 379 blz.

Sinds het einde van de Koude Oorlog zijn geweld en oorlog in onze samenleving wel enigszins verminderd, maar ze hebben een ander karakter gekregen. Terrorisme, schurkenstaten met vernietigingswapens, genocides, etnische zuivering, enzovoort vragen een andere aanpak dan de traditionele oorlogvoering tussen nationale staten. Het Nederlandse kwartaaltijdschrift Christen Democratische Verkenningen (Zomer 2007) brengt een interessant themanummer over deze kwestie. De titel suggereert dat in de huidige situatie de scheidslijnen tussen burgers en barbaren eerder vervagen, omdat de barbaren niet meer ‘buiten’ wonen, maar ‘tussen’ de burgers in verblijven. Daarom stelt zich expliciet de vraag hoe in deze nieuwe situatie oorlog en geweld in de hand kunnen worden gehouden. Men vraagt opnieuw naar wat een ‘rechtvaardige oorlog’ is. Het gevaar is niet denkbeeldig dat men om de barbaren te bestrijden zelf barbaar gaat worden, denk maar aan Guantànamo, Abu Ghraib en Kosovo. De nieuwe wereldorde vergt zonder meer een radicaal nieuw denken.

Allereerst moet de klemtoon komen te liggen op internationale rechtvaardigheid. De reeds in 1973 overleden rechtsdeskundige stelde dat internationale vrede slechts mogelijk is wanneer er een internationaal recht bestaat dat supranationale bevoegdheid heeft. Daarom moet dringend worden nagedacht over de rol van de Verenigde Naties in de 21^ste eeuw voor het bevorderen van vrede en veiligheid. Vandaag zijn de Verenigde Naties vooralsnog een interstatelijke organisatie gebleven. Zij zouden kunnen ontwikkelen tot een pluriforme, multi-actor wereldorganisatie. Een nieuwe invulling van  de bevoegdheden van de Veiligheidsraad is hierbij hoogstnoodzakelijk. Die zou meer kunnen worden opgezet vanuit een vertegenwoordiging van regionale organisaties zoals de Eu in plaats vanuit aparte landen waarvan sommige met vetorecht. Dit zou een nieuw elan kunnen geven aan de terrorismebestrijding. Bij de huidige antiterroristische maatregelen valt de balans soms ten nadele van de bescherming van mensenrechten uit (privacy, hoor en wederhoor, rechtsbescherming, enzovoort). Van de afzonderlijke staten mag verwacht worden dat zij hun recht van zelfverdediging en macht niet eigenmachtig en eindeloos blijven oprekken.  

Deze bundel besteedt ook veel aandacht aan de plaats en de rol van Nederland in de internationale rechtsorde. Vooral de Nederlandse steun (Balkenende IV) aan Bush in Irak wordt gezien als een bedreiging van de internationale rechtsorde. Het laatste deel van het boek gaat over de kwestie van de rechtvaardige oorlog. Hier worden principes en praktijk tegen elkaar afgewogen. Opvallend zijn hier de vertaalde kritische artikels van de Amerikaanse auteurs Michael Walzer en James W. Skillen. Tevens worden in dit kader  in aparte artikels de stellingen over een gerechtvaardigde oorlog in vier wereldreligies bekeken. (judaïsme, westers christendom, hindoeïsme en islam), dit zowel historisch als actueel.

Deze bundel brengt een zeer gevarieerde kijk op een van de belangrijkste items uit de huidige wereldpolitiek. De probleemstelling is uiterst actueel en dwingt de lezer om zelf stelling te nemen. De teneur van het geheel wijst op de absolute noodzaak van een versterking van mensenrechten en van de internationale rechtsorde als geheel. Haast alle artikels zijn vlot geschreven, sommige in interviewstijl met de vinger op de pols. Ze bieden bovendien een rijke bron aan discussiemateriaal waarmee in scholen en vormingswerk goed gewerkt kan worden. (09/10/07)

terug naar lijst

 

 

 

 

 

 

recensie van:  Machteld Allan (red.),  Hoe te beminnen. Filosofen over seks, Meulenhoff, 2007, 331 blz.

Ook filosofen hebben heel wat geschreven over seks. Reeds bij Plato was het een belangrijk thema in zijn beroemde Symposium. In dit verhaal laat Plato zien hoe het bij Socrates op de eerste plaats ging over eros als een streven naar het hogere, het goede en het schone.  Die Eros was niet lichamelijk en we zijn haar sinds de Renaissance ‘platonische liefde’ gaan noemen. Maar toch komt in het Symposium ook de lichamelijke kant van de liefde, noem het maar seks, duidelijk naar voren komt, vooral in de discussie van Alcibiades. Bij hem is eros de lichamelijke begeerte met alle persoonlijke consequenties vandien. Uitgaande van deze spanning heeft de Nederlandse auteur Machteld Allan een reader samengesteld waarin zij enkele belangrijke teksten over seks uit de geschiedenis van de filosofie samenbrengt. Als eerste tekst brengt zij Alcibiades’ toespraak uit het Symposium en als laatste de kritische beschouwing daaromtrent van  Martha Nussbaum. Tussen deze twee teksten in vinden we beschouwingen van zowel klassieke als hedendaagse bekende filosofen. Lucretius beschrijft de spanningen van het verlangen. Arthur Schopenhauer gaat op zoek naar een metafysica van de geslachtelijke liefde. Hij beklemtoont de onverwoestbaarheid van de kern van individu dat langs zijn geslachtelijke liefde voortleeft in de soort: alle seks is ondergeschikt aan het streven van de soort. Immanuel Kant legt de klemtoon op het feit dat het huwelijk (en alleen op basis van het contract) de vergoelijking is voor het egoïstisch motief dat aan alle seksuele activiteit ten grondslag ligt. Kierkegaard toont ons in zijn dagboek de macht van de verleiding die haast onvermijdelijk uitloopt op het verlies van de onschuld maar dan  ook het einde van de relatie betekent. De actuele teksten zijn van de hand van Roger Scruton (opwinding), Maurice Merleau-Ponty (het lichaam als geseksualiseerd wezen), Alan Soble (de ethiek),  Ayn Rand (het genot) en C.S. Lewis (eros).

Als geheel biedt deze reader interessante denkstof aan rond een thema dat in de filosofie te makkelijk op de achtergrond blijft. Als onderzoeksthema zijn liefde en seks vandaag haast een monopolie geworden van de psychologie en andere menswetenschappen. Toch heeft ook de filosofie daaraan een belangrijke bijdrage te leveren. Zij kan zich vragen stellen over het doel en de waarde van seks, over de zin van de liefde en haar bijdrage aan het samenleven. Machteld Allan heeft met deze reader een aanzet gegeven die zichtbaar maakt hoe dit kan. Dat lijkt mij haar grote verdienste. Toch blijf je wat op je honger zitten. Er zal nog heel wat werk moeten worden geleverd om deze inzichten te actualiseren en te richten op de belevingen en ervaringen van hedendaagse mensen. Herkenningspunten zijn gegeven, maar nieuwe openingen ontbreken. Dat is misschien de zwakte van deze reader. Ook Martha Nussbaum heeft al wel andere dingen geschreven over seks dan haar commentaar op Alcibiades’ toespraak. Maar alles bij elkaar toch een boek dat thuishoort op de boekenplank van wie filosofische geïnteresseerd is. (07/08/07)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

recensie van:  Koo van der Wal en Bob Goudzwaard (red.), Van grenzen weten. Aanzetten tot een nieuw denken over duurzaamheid, Damon, 2006,  231 blz.

In het fameuze VN-rapport van de Brundtland-commissie (1987) over milieuzaken stond het begrip ‘duurzame ontwikkeling’ centraal. Sindsdien wordt ‘duurzame ontwikkeling’ begrepen als “de ontwikkeling die aansluit op de behoeften van het heden zonder het vermogen van toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te voorzien in gevaar te brengen”. De voorliggende bundel onder de redactie van de twee bekende Nederlandse academici Koo van der Wal en Bob Goudzwaard bekijkt nu twintig jaar later hoe het staat met onze houding tegenover duurzaamheid. Het redactioneel standpunt gaat uit van de vaststelling dat de moderne samenleving een structureel onduurzaam karakter vertoont. De huidige economische en politieke tendensen zijn bijna uitsluitend gericht op groei zonder weinig of geen rekening te houden met de grenzen die aan deze groei gesteld moeten worden. Het wordt hoog tijd dat we een nieuw denken ontwikkelen dat groei niet langer als obsessie ziet, maar als een weg om de aarde op een zinnige wijze te beheren. De aangezochte auteurs zijn stuk voor stuk eminente deskundigen in hun vakgebied. Verschillende terreinen worden geanalyseerd en kritisch besproken: de beperktheid van de energiebronnen, onze relatie met andere levensvormen (dieren, planten, enz.), de risico’s van klimaatverandering, onze wijze van consumeren en produceren. Naast deze analyses bevat de bundel ooi meer filosofische bijdragen. Om een leefbare toekomst te realiseren moeten we dringend een echte realiteitszin ontwikkelen en bereid zijn tot overeenkomstig handelen. Dit veronderstelt een drievoudige inzet. Allereerst is het van belang duidelijker bewust te worden van de natuurlijke, ecologische, energetische en sociale grenzen die bij het leven zelf behoren. Vervolgens zullen we moeten leren omgaan met de spanningen die op het snijpunt met die grenzen ontstaan. De eisen van duurzaamheid moeten uiteindelijk voorrang krijgen. Onbezonnenheid is onverantwoord en heeft vaak een veel te hoge prijs die we uiteindelijk niet meer zullen kunnen betalen. Tenslotte moeten we zoeken naar uitwegen. Er is nood aan een nieuw denken. Het heeft geen zin terug te vallen in het oude denken dat steunt op het vertrouwen in de krachten van de technische vooruitgang en een wereldwijde spontane marktwerking. De auteurs in dit boek getuigen er op meervoudige wijze van hoe dringend nieuwe waardeheroriëntaties zijn en hoe gedragveranderingen en ondersteunende beleidsmaatregelen niet ten koste van menselijk welzijn hoeven te gaan. Duurzaamheid is een wereldomvattende oriëntatie zonder weerga met veel dimensies, maar zeker niet onmogelijk. Dat is de hoopgevende boodschap van dit boek.

Ondanks de grote verscheidenheid van invalshoeken is in deze bundel toch duidelijk een rode draad te herkennen: we moeten onze illusies van onbeperkte groei doorbreken en een bewuste versobering van levensstijl ontwikkelen. Het boek is ondanks zijn deskundige aanpak erg vlot leesbaar. Dat is een grote verdienste en maakt het geschikt om een breed geïnteresseerd publiek aan het denken te zetten. Het reikt ook enkele tools aan om concreet aan de slag te gaan, zeker nu de toch wel sterke confrontatie met de klimaatveranderingen ons uitdaagt het probleem ernstig aan te pakken. (07/05/07)

terug naar lijst

recensie van:  J.J.A. Mooij,  Het Europa van de filosofen, Klement/Pelckmans, 2006.

 De aandacht van filosofen voor Europa is niet nieuw. Verschillende thema’s, die in het twintigste-eeuwse-denken over Europa voorkomen, hebben een lange voorgeschiedenis. Sommige ontstonden in de tijd van de Verlichting en de Romantiek, andere gaan terug op de middeleeuwen, nog andere dateren uit de klassieke oudheid. De Nederlandse filosoof Mooij, emeritus hoogleraar in de analytische filosofie aan de Universiteit Groningen, laat in dit essay zien dat filosofen een belangrijke bijdrage hebben gehad in het tot stand komen van de Europese gedachte. Vooral de verhouding van Europa met het Oosten of de tegenstelling tussen beide heeft eeuwenlang centraal gestaan. Hierin speelden het Christendom, het Latijn als algemene taal, maar ook de bewondering voor het Oosten (ex oriente lux) een grote rol. Maar vooral vanaf de negentiende eeuw kwam de vraag naar de betekenis en de rol van Europa steeds meer naar voren bij figuren als Victor Hugo, Immanuel Kant, Novalis, Ernest Renan, John Henry Newman, Fichte en uiteraard ook Hegel en Marx en Nietzsche. In hun teksten kwam een zeer verscheiden beeld van Europa tot uiting. Een algemene trend was dat Europa een grote beschavingstaak had in de wereld omwille van zijn hogere cultuur. Tegelijk werd deze visie doorkruist door de nationalistische tendensen van Duitsland en Frankrijk die elke voor zich de hoogste plaats opeisten.

Mooij bespreekt ook uitdrukkelijk de periode van het interbellum waarin met name figuren als Oswald Spengler, Arnold Toynbee, Thomas Mann op een optimistische wijze de aanzet gaven voor een nieuwe rol voor Europa. Naar het einde van deze periode (bij de doorbraak van het nazisme in Duitsland) brengen vooral Julien Benda, Hermann Keyserling en Paul Valéry eerder pessimistische geluiden, al bleven ze geloven in solidariteit en autonomie. De term crisis was niet uit de lucht. Na de Tweede Wereldoorlog kwam er een nieuw elan. In september 1946 werd in Genève een conferentie gehouden over de Europese geest met enkele belangrijke namen: Julien Benda, Denis de Rougemont, Karl Jaspers, Georg Lukàcs, Merleau-Ponty en enkele anderen. Deze conferentie vormde een eerste aanzet tot een nieuwe bezinning op de identiteit en de waarde van de Europese beschaving. Zij viel ook samen met de periode van het begin van de Raad van Europa en de EEG. In een laatste hoofdstuk beschrijft Mooij de laatste dertig jaar waarin hij vooral filosofen als Gadamer, Finkielkraut, Enzensberger, Kolakowski en de Tsechische Jan Patocka in het licht stelt. In zijn slotbeschouwing wijst Mooij op drie tradities die de huidige Europese geest sterk hebben beïnvloed: de Verlichting, Europa’s bijzondere rol in de wereld (naar buiten) en de geest van zelfkritiek (naar binnen).

Dit essay is vlot geschreven, brengt een breed perspectief en biedt voldoende opening om de betekenis en de rol van Europa verder door te denken, zonder eigenwaan en triomfalisme. Toch mis je in dit boekje de meest actuele spanningen rond de acceptatie van een Europese Grondwet, de integratie van de nieuwe lidstaten en het snel doorbrekende interculturalisme. Spijtig dat een filosoof als Jürgen Habermas hier onbesproken blijft die daarover al heel wat heeft gewerkt.(13/01/07)

terug naar lijst

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Dries Lesage (red.), Het beheer van de wereld, Academia Press, 2006, 231 blz.

De mensheid kampt vandaag met reusachtige problemen: oorlog, armoede, klimaatwijziging, terrorisme, noem maar op. Dit ondergraaft de levenskwaliteit van talloze miljoenen mensen. Er moet dringend worden ingegrepen. Daarover zijn al massa’s rapporten en kritische beschouwingen geschreven, maar de hamvraag is wat er moet gebeuren en vooral of er wereldwijd voldoende politieke draagkracht voor bestaat. Onder de redactie van Dries Lesage publiceert de Onderzoeksgroep Global Governance van de Vakgroep Politieke Wetenschappen van de Universiteit Gent een indringende studie over deze thematiek. Zij willen niet het zoveelste boek in de rij zijn dat alleen maar jammerklachten en pessimistische beschrijvingen brengt. Origineel aan dit werk is de focus die gericht wordt op de politieke haalbaarheid van politieke mondiale goederen. Politieke haalbaarheid is niet alleen een kwestie van technische haalbaarheid maar gaat ook over ethische keuzes die door burgers en politici gemaakt worden over de ultieme vraag of iets wenselijk is of niet. Vanuit die keuzes moet geleidelijk een breed draagvlak worden ontwikkeld dat voldoend politieke wil genereert om een trendbreuk te realiseren door problemen in te bedden in concrete beleidsmaatregelen waarmee ze effectief en efficiënt worden aangepakt vanuit een ‘global governance’.  Als mondiale publieke goederen worden achtereenvolgens bestudeerd: veiligheid (Tine Vandervelden), sociale grondrechten (Carl Devos), ontwikkelingsfinanciering (Jan Orbie), rechtvaardige fiscaliteit (Dries Lesage), gezondheid (Sara Van Belle), milieubescherming (Dries Lesage). Elk hoofdstuk wordt systematisch opgebouwd volgens een helder schema: wenselijkheid, knelpunten (hinderpalen) en politieke haalbaarheid. De verschillende bijdragen spelen dicht op de bal en gaan uit van zeer actuele informatie op wereldschaal. Als geheel biedt deze onderzoeksgroep een kritische benadering van de huidige mondiale en zelfs lokale inspanningen en vraagt veel aandacht voor corrigerende maatregelen met het oog op het belang van de burgers. Erg verhelderend en bemoedigend is ook het hoofdstuk over de rol van Europa (Hendrik Vos en Jan Orbie). De vraag is of Europa als model voor de wereld zou moeten groeien naar een Europese civiele macht in plaats van naar een militair of economisch machtsblok. De huidige trend in Europa is dubbelzinnig omdat de verschillende staten nog te sterk korte-termijn-belangen nastreven, meestal in eigen voordeel.

Dit boek kan gelezen worden als een poging om politieke strategieën te ontwikkelen om het dynamische potentieel binnen de huidige (politieke en economische) krachtsverhoudingen te activeren en zo het politieke draagvlak te verruimen. Daarom kan het grote diensten bewijzen niet alleen aan studenten in politieke wetenschappen, maar ook aan politici zelf en aan allen die werkzaam zijn in civiele organisaties die met de wereldproblemen begaan zijn. De auteurs geven wel voetnoten met bibliografische verwijzingen, maar een degelijk bibliografisch overzicht ontbreekt, wat toch wel een manco is in een boek van dit formaat. (04/05/06)

 terug naar lijst

recensie van:  Bart Snels (red.),  Vrijheid als ideaal, Sun, 2005.

Het liberalisme staat of valt met de invulling van het begrip ‘vrijheid’. Maar vrijheid is een containerbegrip, het verenigt in zich vele betekenissen, zowel van rechtse als van linkse signatuur. Isaiah Berlin heeft dit duidelijk gemaakt door het onderscheid aan te brengen tussen negatieve en positieve vrijheid. Rechts liberalisme gaat ervan uit dat vrijheid alleen maar inhoudt dat de burger niet gehinderd mag worden in zijn ontplooiing als hij tenminste daardoor anderen niet schaadt. De staat heeft hierin een beschermende en controlerende functie. (negatieve vrijheid). Links liberalisme, dat vandaag ongetwijfeld opgang maakt, stelt dat de burger ook over de mogelijkheden moet beschikken om die vrijheid in zijn leven concreet te kunnen realiseren. De staat moet dan ook de nodige mogelijkheden en voorzieningen stimuleren en desnoods zelf aanreiken. (positieve vrijheid). Deze discussie vormt de thematiek in dit boek met een sterke nadruk op de zegeningen van de positieve vrijheid. Het is tot stand gekomen op initiatief van het Wetenschappelijk Bureau van de Nederlandse politieke partij GroenLinks. De redacteur, Bart Snels (voorzitter van dat Bureau) is erin geslaagd enkele bekende linkse (liberale) auteurs te laten uitweiden over de verschillende aspecten van deze discussie. In een eerste deel wordt het nieuwe politieke speelveld van vandaag beschreven en daarin gezocht naar de opdrachten voor een links vrijheidsbegrip (Dick Pels, Bert van den Brink). Het tweede deel analyseert het omstreden vrijheidsbegrip tussen autonomie en paternalisme, tussen cultuurrelativisme en interculturaliteit. Het stelt ook de vragen naar ethiek, identiteit en de betekenis van groen liberalisme (Sjaak Koenis, Sjoerd de Jong, Pieter Hilhorst, Baukje Prins, Naïma Azough, Marcel Wissenburg). Het derde deel bespreekt vanuit het vrijheidsbegrip de klassieke instituties: de rechtstaat  (Herman van Gunsteren), de democratie (Jantine Oldersma), de markt (Bart Snels).  In een nawoord vat Femke Halsema, fractievoorzitter van GroenLinks in de Tweede Kamer, de zaken goed samen wanneer ze haar visie op sociaal-individualisme (het sociaal geëngageerde individu) ziet als een ferm, politiek verzet tegen de heersende uitleg van individualisme als consumentisme en egoïsme. Zij pleit niet voor de restauratie van de verzorgingsstaat die teveel afhankelijkheid en inactiviteit kweekt, maar voor een beroep op het sociaal engagement van mensen en op hun behoefte zichzelf en de samenleving te ontwikkelen. Dit kan volgens haar leiden tot een linkse lente in de wetenschap deel uit maken van een rijke traditie van emancipatie en bevrijding.

Het boek overstijgt in een vlotte taal veruit de pamfletstijl van een politieke partij. Het biedt een ernstige bezinning op een van de belangrijkste thema’s van de huidige politieke wereld. Het steekt ook een hart onder de riem voor wie links durft blijven denken in een maatschappij die steeds meer wordt overgeleverd aan financiële, economische en industriële machten. Al is het gericht op de politieke situatie van Nederland, toch zal het ook de welwillende Vlaamse (linkse) lezer interessante perspectieven aanreiken. De droom van ’68 is blijkbaar nog niet helemaal dood. (17/01/06)

terug naar lijst

 

 

 

 

 

 

 

Haast, tijdgebrek en stress zijn typische kenmerken van onze tijd. Het aantal publicaties rond deze problematiek is onoverzichtelijk geworden. Vele zijn erg oppervlakkig en zelf het product van een overhaast zoeken naar oplossingen. Allerlei pleidooien voor onthaasting en consumptieve versobering richten zich dikwijls alleen op symptoombestrijding die achteloos voorbijgaat aan de structurele oorzaken van het probleem. Dat leidt onvermijdelijk naar een paradox: tijd besparen om steeds minder tijd te hebben. Als econoom klaagt Freek Broekman dit fenomeen aan. Hij gaat ervan uit dat zonder historische, psychologische economische en sociologische achtergronden alle pogingen om de fenomenen van tijdschaarste, stress en haast aan te pakken op drijfzand staan. Daarom maakt Broekman een diepgaande analyse van het fenomeen ‘tijd’ zoals dat in de geschiedenis van de mensheid vorm kreeg en beleefd werd. Tijd heeft voor de mens altijd al een rol gespeeld. De ervaring van het ‘te laat’ heeft mensen geleerd ‘op tijd’ te komen (bij oogst, bij jacht op dieren, enzovoort). De Industriële Revolutie betekende echter een enorme omslag in de tijdbeleving omdat sindsdien de tijd steeds meer beheersbaar werd en soms zelfs een dwangmatig karakter kreeg. Tijd werd ook verbonden met geld, elk tijdsgebruik moet opbrengen, rust is verloren tijd tenzij als herstel van arbeidskracht. Geleidelijk, maar vooral in de twintigste eeuw, werd tijd ook vrije tijd en tijd voor consumptie. Hier ontstaat de duidelijke spanning tussen tijd voor arbeid en ‘eigen tijd’. De economische groei heeft veel ‘eigen tijd’ mogelijk gemaakt, maar vraagt van de individuen ook een sterke betrokkenheid op de arbeidsmarkt. Met de ‘eigen tijd’ kreeg ook de vraag naar ‘immateriële welvaart’ meer ruimte in de vorm van scholing, vorming, literatuur, kunst. Veel hangt af van de wijze waarop mensen in de maatschappelijke contexten tijdsvoorkeuren ontwikkelen.  Het is echter geen louter historisch boek geworden. Broekman geeft de actuele concrete vragen rond tijdbeheersing, toenemende consumptiviteit, werkbelasting en leefkwaliteit de nodige ruimte. In dit kader stelt hij dan ook de vraag naar duurzaamheid. In een tijd van haast gaan dingen snel voorbij en verliezen ze hun betekenis. De ontwikkeling van tijdsbesef kan meer aandacht krijgen voor de duurzaamheid van dingen, leefwijzen en culturen. Het rijke deel van onze wereld leeft vandaag veel te vluchtig en verspilt daardoor ook veel te veel goederen en waarden. Het arme deel van onze wereld wordt daardoor volledig platgedrukt. Een nieuw besef van duurzaamheid (vertraging, versobering, bewustheid) zou in deze verhoudingen wellicht een nieuw evenwicht kunnen brengen. Dit is in ieder geval een sprankel hoop die de auteur de wereld instuurt als model voor een menswaardig bestaan voor allen.  

 De schrijfstijl van Broekman is niet makkelijk, soms zelfs  wat ondoorzichtig. Toch krijgt het geheel een aangename ondersteuning van de denkbeelden van Seneca en Goethe tot Thomas Mann, Marcel Proust en Simon Vestdijk. Het is een boek dat tot nadenken stemt en de lezer uitnodigt om zichzelf te plaatsen in de spanning tussen tijdbeheersing en tijdbeleving. (19/07/05)

terug naar lijst

terug naar lijst

RECENSIE VAN :  Herman Berger, Over de dood heen. Filosoferen over eeuwig leven, Damon, 2001

 Bijna altijd werd die vraag naar een leven over de dood heen beschouwd als een van geloof. Maar daarmee riep ze ook altijd een tegenstelling op. Vanuit onze ‘menselijke ervaring’ moet je zeggen dat het leven met de dood eindigt terwijl ‘het geloof’ ons iets leert (openbaart) over opstanding, verrijzenis, eeuwig leven bij God. De bekende Nederlandse filosoof Herman Berger (°1924) doet in dit boek een poging om die tegenstelling te overbruggen. Hij is ervan overtuigd dat er een filosofie bestaat die als een derde speler naast ervaring en geloof in dat proces kan fungeren. Maar dan moet het om een bijzondere vorm van filosofie gaan, die zich niet opsluit in de hedendaagse trends van uitgesproken eindigheidsfilosofieën. Berger gaat hiervoor te raden bij de hele filosofische traditie, zelfs tot ver buiten de westerse wereld. Hij vertrekt bij het Indische denken van de Veda’s tot de Oepanisjaden, waarin een filosofie van de absoluutheid zichtbaar wordt die alles met alles verbindt. In de Griekse Oudheid volgt hij de geschiedenis van de ziel, eerst als het onsterfelijk element dat de menselijke wereld ontkent (Plato), nadien als het vormelijk element (forma) dat de materie doordringt en identiteit geeft. De idee van onsterfelijkheid ontwikkelt de auteur dan verder vanuit de metafysische vraag, de vraag naar wat de mens zich vanuit zijn diepste wezen richt. Die vraag krijgt in de moderne geschiedenis vanaf Descartes geen ruimte meer, tenzij als louter binnenwereldse gerichtheid. Vooral bij Heidegger en Ernst Bloch komt dat sterk tot uiting. Heidegger kiest voor het Dasein als een transcenderende beweging, maar beschouwt de mens tenslotte als een Sein-zum-Tode. Ook Bloch spreekt over transcendentie, maar dan als een Transzendenz ohne Transzendenz, die Berger nogal makkelijk afdoet als het opgeven van de metafysische vraag. Berger zelf kiest voor de traditionele weg van een juiste verhouding van het Ware, het Goede en het Schone die als analoge begrippen ieder op eigen wijze iets laten vermoeden van wat verder ligt. Niet volgens het Platonisme, maar in de lijn van Thomas van Aquino die de grote interpretator van Aristoteles is geweest. In het volgen van die drie vormen van transcendentie komen we tot het punt waar de naam ‘God’ moet vallen, ook al is dat geen zeker weten, maar eerder een zien dat zeer dicht aansluit bij de poëtische ervaring. Op dat moment is het woord ‘eeuwig leven’ niet meer te vermijden.

Berger heeft een intense poging ondernomen om de problematiek van het ‘eeuwig leven’ als een open filosofisch probleem te benaderen. Het werd een goede analyse van zeer verscheiden en diepgaande filosofische tradities en theorieën. Toch voel je vanaf het begin van het boek waar de auteur naartoe wil. Leven over de dood heen is voor hem een absolute zekerheid. Bovendien komt de theologische vooringenomenheid van het christelijk perspectief vlug als een vanzelfsprekendheid om de hoek kijken. Dat is Bergers goed recht, maar dan zou hij ook meer kleur moeten bekennen. Filosofie moet ten einde toe filosofie blijven. Al doet dat niets af aan het feit dat ze voldoende openheid moet hebben naar ‘wat niet gezegd kan worden’. Misschien is dit laatste wel de belangrijkste verdienste van dit boek.

terug naar lijst

 

Leo Apostel (1925-1995) is wellicht de belangrijkste Vlaamse filosoof van de twintigste eeuw geweest. Daarom is het verheugend dat nu onder leiding van de faculteit Letteren en Wijsbegeerte van de Universiteit Gent drie interessante - zij het nog onafgewerkte - manuscripten van Apostel worden uitgegeven: 1) de eerste vier hoofdstukken van Natuurfilosofie,  2)   Oorsprong,  3) Levend sterven. voor publicatie. Een vierde manuscript Het levend kristal en de overige hoofdstukken van Natuurfilosofie worden binnenkort via het internet ter beschikking gesteld. Deze manuscripten zijn geschreven naar aanleiding van Apostels onderzoek in het kader van zijn werk in de studiegroepen Clea en Worldviews dat tijdens het laatste decennium van zijn leven veel van zijn aandacht opslorpte (1, 2) en als verslag  van een reeks voordrachten (3).

In een inleidend essay op Natuurfilosofie schetst Wim Christiaens op overzichtelijke en bevattelijke wijze een overzicht van de belangrijkste bouwstenen van Apostels project voor een metafysica waarin het begrip causaliteit als een rode draad doorheen loopt. Hij sluit dat overzicht af met een uitgebreide bibliografie van en rond Apostels werk. (20/05/01)

terug naar lijst

RECENSIE VAN:  Leo Apostel, Natuurfilosofie. Voorbereidend werk voor een op de fysica gebaseerde ontologie, VUBpress, 2000.

Apostel is één van de weinigen geweest die het in de twintigste eeuw heeft aangedurfd een ‘wetenschappelijke metafysica’ te ontwikkelen. Traditioneel bleef de metafysica schuldig aan een buiten- of bovennatuurlijke gegevenheid die als laatste verklaring van de totaliteit gegeven kon worden. Hierbij kon Apostel zich niet neerleggen. Hij ging op zoek naar een ‘inductieve’ methode die "er zich rekenschap van geeft dat ‘wezenlijke aspecten’ en ‘geordende organisatie’ actieve bijdragen zijn van het intellect, die in alle wetenschapsmethoden een rol spelen en die hier op het gebied van de metafysica een uiteraard zéér sterke inbreng hebben." (p. 46). Apostel gaat ervan uit dat het verantwoord is te geloven in de kenbaarheid en de verstaanbaarheid van de werkelijkheid. Daarom is zijn natuurfilosofie één lange zoektocht doorheen de fysica om heuristische criteria te vinden om voor de mens noodzakelijk referentiekaders op te bouwen. Ongetwijfeld een gewaagd project, maar van uitzonderlijk belang in een maatschappij die zich steeds meer laat bepalen door de krachten van het menselijk intellect. Zijn onderzoek gaat langs de verschillende domeinen in de fysica waarin hij de confrontatie met de belangrijkste auteurs niet uit de weg gaat, dat vanaf de klassieke mechanica over de relativiteitstheorieën en de nieuwste opvattingen over entropie, symmetrie en chaos. In relatie met de twee wiskundig beschrijfbare begrippen : symmetrie en symmetriebreking tracht Apostel deze verschillende domeinen te verenigen in een metafysica op basis van zijn ontologie. Het is duidelijk dat zijn werk onaf is gebleven - daarvoor was Apostel zelf een te sterk ‘methodisch twijfelaar’ -, maar het biedt een schitte-rend uitgangspunt om verder op zoek te gaan naar een wereldbeeld waarin materie, leven en bewustzijn hun geëigende plaats vinden. Voor wetenschappelijke specialisten en filosofen is Natuurfilsofie een onmisbaar werk dat als basis voor verder gesprek over de grenzen van ideologisch verschillen heen belangrijke perspectieven aanbrengt.

terug naar lijst

RECENSIE VAN :  Leo Apostel, Oorsprong. Inleiding tot de metafysica van het ontstaan van mens, leven en heelal, VUBPress, 2000.

Oorsprong is een onderdeel van Apostels project om een wetenschappelijke metafysica te ontwikkelen (cfr. Natuurfilosofie). De vraag naar de oorsprong is van uitzonderlijk belang voor de mens om met zichzelf in het reine te komen. Daarom wil Apostel op wetenschappelijk-analytische wijze teruggaan naar de verste ontstaansgeschiedenis van het heelal. Hij wil een wereldbeeld opbouwen dat steunt op een vergelijking van de drie ontstaansgeschiedenissen: mens (antropogenese), leven (biogenese) en materie (kosmogenese) hoe grondig die ook van elkaar verschillen. Hij begint bij het ontstaan van de mens. Op de achtergrond van een zeer gespeciali-seerd detailonderzoek van de paleoantropologie gaat hij in op de relatie tussen de hominisatie en het ontstaan van het leven en de kosmos. Het ontstaan van de mens kan gezien worden als het breken van bereikte symmetrieën of evenwichten binnen de bestaande levensvormen die zelf uit de kosmische processen tot stand zijn gekomen, wellicht langs gelijkaardige vormen van symmetriebreking. Apostel laat duidelijk zien hoe moeilijk de vergelijkbaarheid is van deze drie vormen van genese en tracht in dat alles de min of meer zekere feiten te scheiden van interessante, maar gewaagde speculaties.

In het laatste hoofdstuk stelt Apostel de vraag naar onze waardering van de werkelijkheid. We staan nog maar "aan het allerprilste begin van een wijsgerige kosmologie". (p. 200). Belangrijke vragen blijven bestaan: Waarom bestaat dit heelal? Waarom is het ontstaan zoals het ontstaan is? We hebben er momenteel geen antwoorden voor, alleen maar vermoedens en onderzoeksrichtingen. Daarom vindt Apostel dat we in onze hermeneutiek meer rekening moeten houden met bepaalde gevoelens. Door ons deel-zijn van de ontstaansprocessen ligt er in ons misschien meer kennis opgeslagen dan we tot hiertoe met onze rationaliteit naar buiten hebben kunnen brengen. Onze vermoedens, zoals die tot uiting komen bij vreugde, liefde en eerbied ten aanzien van het heelal, zijn misschien openingen naar de diepere waarheid van de totaliteit. "Uiteindelijk zijn intellect en emotie één en moet met het intellectuele dus ook een affectief wereldbeeld samengaan." (p. 219). Methodologisch is het nodig de praktijk van het wetenschappelijke en metafysische denken gescheiden te houden van de praktijk van het esthetische, religieuze, ethische en metafysische voelen. Maar de vraag is: tot waar? De verbinding tussen intellect en affect maakt een vollediger doorleven van de totale realiteit mogelijk. Dat is volgens Apostel terecht een nieuwe uitdaging waarmee in de wetenschap tot hiertoe nog te weinig rekening werd gehouden.

Oorsprong is een boek dat vele wetenschappers en filosofen verder aan het denken kan zetten in hun zoektocht om de fundamentele waarden en krachten in de ontstaansgeschiedenis van de mens en zijn kosmos te achterhalen. Het is tevens een zinvolle bekroning van Apostels filosofische droom een wetenschappelijke metafysica te construeren die een mens- en wereldbeeld ontwikkelt vanuit een kritisch en naturalistisch realisme.

terug naar lijst

RECENSIE   VAN:   Leo Apostel, Levend sterven, VUBPRESS, 2000 

Deze postume uitgave van Leo Apostel (1925-1995) bevat een reeks lezingen over sterven en dood die hij aan het eind van de jaren tachtig gehouden heeft aan de Vrije Universiteit Brussel. Apostel toonde hierin duidelijk zijn voorkeur voor een interdisciplinaire aanpak van deze problematiek. Het heeft geen zin, zo meent hij, de filosofische optiek te ondersteunen met een praktisch ethische dimensie. Ook de relevante psychologische, antropologische, biologische, sociologische en historische gegevens zijn belangrijk voor een theorievorming die nauw aansluit bij de praxis. De mensheid heeft vanaf het begin met vallen en opstaan een ware strijd gevoerd met de problematiek van sterven en dood zowel door haar te verdringen of te expulseren (hiernamaals, onsterfelijkheid, reïncarnatie, enz.) als door haar in het leven te integreren (eindigheid, verwerking, rouw, enz.). Voor de ontwikkeling van zijn theorie steunt Apostel op de (historische) verklaringscode van Norbert Elias t.a.v. de lichaamsfuncties. Daardoor krijg je een contextuele interpretatie van sterven en dood doorheen de verschillende eeuwen in nauwe samenhang met de wisselende economische, sociaal-maatschappelijke en religieuze factoren van elke periode. Deze theorie wordt sterk onderbouwd door gegevens uit de wetenschappen. Allereerst uit de wijsbegeerte zelf zowel met de opvattingen uit de Oudheid (epicurisme, stoïcisme) als van moderne auteurs (Hegel, Marx, Heidegger, Sartre, Jankélivitch). Hij brengt ook kritiek op de bekende opvattingen van Kübler-Ross en ondersteunt zijn standpunt met een kritische beschouwing bij de theorieën van de klassieke psychoanalyse (Freud). Boeiend is ook zijn antropologische benadering door een vergelijking tussen de Negro-Afrikaanse beschaving en de westerse visies rond sterven en dood. Vanuit de biologie brengt hij elementen aan voor een beter begrijpen en aanvaarden van de veroudering als basis van eindigheid en sterven. Vanuit de socio-economische invalshoek laat hij zien hoe rond sterven en dood talrijke concurrentiële conflicten bestaan tussen verschillende groepen die er rechtstreeks bij betrokken zijn (de stervenden, artsen, verpleegkundigen, priesters, rouwverzorgers, enz.). De historische ontwikkelingen rond sterven en dood tracht hij te belichten vanuit de monumentale werken van Philippe Ariès en Michel Vovelle, die elk op hun wijze deze geschiedenis hebben beschreven. Vanuit de confrontatie met al deze wetenschappen tracht Apostel enkele aanzetten te geven voor het ontwikkelen van een interdisciplinair onderzoeksprogramma van de thematiek. In ieder geval een indrukwekkende opgave die hij zelf helaas niet meer heeft kunnen verder zetten. Het laatste hoofdstuk van zijn boek is gericht op de praxis door een kritische bespreking van het ‘Hospice Movement’ van Cecile Saunders dat erop gericht is om zoveel mogelijk mensen te helpen een ‘goede’ dood te sterven, zo mogelijk in hun vertrouwde omgeving. Hier stelt zich de problematiek van de palliatieve verzorging, ook al pleit Apostel om ook de nodige ruimte te maken - zowel politiek als sociaal - voor euthanasie in de vorm van waardig sterven. Een belangrijk boek dat een must is voor ieder die zich beroepsmatig bezig houdt met stervensbegeleiding en het mogelijk maken van een ‘goede dood’.

terug naar lijst

RECENSIE VAN: Lia Levy, L’automate spirituel. La naissance de la subjectivité moderne d’après l’Ethique de Spinoza, Van Gorcum, 2000.

Er is vandaag opnieuw heel wat belangstelling voor de opvattingen van de 17de-eeuwse filosoof Spinoza (1632-1677). Zo wordt o.m. onder leiding van de Leuvense filosoof H. de Dijn de interessante reeks Philosophia Spinozae Perennis: Spinoza’s Philosophy and its Relevance uitgegeven. Daarin verscheen zopas de studie van Lia Levy die zich centreert rond de betekenis van de metafoor ‘geestelijke automaat’ die in het werk van Spinoza een belangrijke plaats heeft. Levy wil vooral nagaan in hoever de betekenis van deze metafoor ook in zijn geschrift Ethica, dat kort na zijn dood werd gepubliceerd, wordt uitgewerkt. Moet deze term begrepen worden als een totale verwerping van het begrip van de subjectiviteit, zoals dat bij Descartes aan bod kwam en moet het ego dan gedacht worden als een automaat? Terwijl in sommige werken van Spinoza de menselijke geest gezien wordt als een passieve toeschouwer van zijn ideeën die in hem worden neergelegd (bv. in zijn Korte Verhandling, van God, de Mensch en deszelfs Welstand), wordt in de Ethica de ‘automaat’ niet ontdaan van elke geest. Al blijft Spinoza trouw aan zijn opvatting van de autonomie der ideeën, toch wordt de menselijke geest niet herleid tot een pure mechaniek die alleen maar weergeeft wat van buitenaf ontvangen wordt. Het adjectief ‘geestelijk’ wijst er op dat de mens over de capaciteit beschikt om zelf te denken en naar zichzelf te verwijzen als subject. Zijn zelfbewustzijn is een constitutief element in het denken op voorwaarde dat het niet wordt gezien als een substantie op zich, zoals Descartes dat deed. Ons zelfbewustzijn kan immers niet de oorzaak van zichzelf zijn (causa sui). Ons zelfbewustzijn is slechts de singuliere en dus ook eindige uitdrukking van de ene en eeuwige substantie. Hier liggen uiteraard belangrijke lijnen naar de pantheïstische opvatting van Spinoza. Onze geest is deel van de grote substantie, God of natuur. Het denkende subject is niet uitsluitend en totaal onderworpen aan de tijd, het draagt in zich sporen van de eeuwigheid. Anders dan bij Descartes is voor Spinoza God niet langer de extrinsieke oorzaak van ons denken, maar de immanente kracht die ons doet denken. De menselijke geest kan dus niet op zichzelf begrepen worden, maar slechts als relationeel. De geestelijke automaat kan slechts bestaan in de intersubjectiviteit, zowel met de natuur (God) als met de andere wezens. En dat is wellicht Spinoza’s meest originele kritiek op Descartes.

Met haar lezing van Spinoza's Ethica, die aan de basis lag van haar proefschrift aan de Sorbonne,  levert Lia Levy een belangrijke bijdrage aan het wetenschappelijk analytisch onderzoek van de rationalistische theorieën uit de zeventiende eeuw. Spinozakenners hebben aan dit werk ongetwijfeld een interessante kluif. Het boek voorziet ook in een zeer ruime bibliografie en heeft goede en aparte indexen voor eigennamen, begrippen en geciteerde passages.

terug naar lijst

 

recensie van: De oogst.   Denkers die ons wereldbeeld veranderden, Prometheus/NRC Handelsblad, 2000.

Bij het einde van een eeuw is men geneigd terug te blikken op wat die eeuw heeft betekend. Een noodzakelijke bezinning op wat is gebeurd. Het gevaar hierbij is te vervallen in een naïef optimisme of een extreem doemdenken al naar gelang de bril die men opzet. Dat geldt niet alleen voor de interpretaties van de algemene ontwikkelingen van de eeuw, maar evenzeer voor de literatuur of non-fictie teksten. Om die valkuilen te vermijden kan men beter een hele rist auteurs in hun grove verscheidenheid naast elkaar plaatsen zodat een breed beeld van het domein wordt opgehangen. Aan de lezer dan om zelf besluiten te trekken. Dat heeft men geprobeerd in de katern ‘Boeken’ van het NRC Handelsblad. Daarin verscheen van begin 1997 tot eind 1999 wekelijks een beschouwing bij een niet-literair boek uit de twintigste eeuw dat op een of andere wijze zijn sporen heeft nagelaten. Telkens wordt in drie tot vier bladzijden een beeld opgehangen van de historische context en de inhoud van het besproken boek. In de voorliggende bundel werd een royale selectie gemaakt uit die teksten, sommige werden wat bijgewerkt en een vijftal nieuwe toegevoegd. In totaal 109 verschillende auteurs met hun belangrijkste werk, mooi gerangschikt in chronologische volgorde. Je zou het geheel kunnen omschrijven als een cultuurkritiek en een tijdsdiagnose waarin optimisme en pessimisme elkaar voortdurend afwisselen.

Als slotbeschouwing wordt ingegaan op het beroemde werk van H.G. Wells, Anticipations of the Reaction of Mechanical and Scientific Progress upon Human Life and Thought (1902). Dat leest bij het einde van het boek een beetje als een terugblik op de voorbije eeuw vanuit een (utopisch-dystopisch) boek dat bij het begin van die eeuw werd geschreven. Ongetwijfeld een origineel idee. Wells voorspelde geen aards paradijs, maar liet een voorproefje zien van de toch wel bedreigende combinatie van techniek en agressie zoals die in de laatste twee decennia van onze eeuw duidelijk zijn geworden. De uitvindingen van de mens kunnen zich ook tegen de mens kunnen keren. Hij is geen radicale cultuurpessimist, maar wijst op de gevaren en de noodzakelijke creatieve inspanningen om die te overwinnen.

Deze overtuiging van Wells is ook terug te vinden in het opzet van de redacteurs van De oogst. Hun overzicht is een confrontatie met de grote verscheidenheid die de voorbije eeuw getekend heeft. "Vrijwel steeds gaat het om boeken die bij hun verschijnen het publiek in beroering hebben gebracht, die felle tegenspraak hebben uitgelokt en niet minder felle instemming." (p. 16). Er wordt aandacht besteed aan talrijke domeinen van het culturele leven: filosofie, politiek, economie, psychologie, sociologie, fysica, godsdienst, geschiedenis. Als je de verschillende bijdragen na elkaar leest merjk je wel wat een rijke oogst deze eeuw heeft opgeleverd.

Het is onbegonnen werk in dit artikel alles te behandelen., daarom slechts enkele lijnen die bij lezing het sterkst zijn opgevallen. Op filosofisch vlak is het begin van de eeuw nog duidelijk onder de invloed van Kant en Marx. Nietzsche, die stierf op de eeuwwende, was er niet in geslaagd zijn visies breed ingang te doen vinden. De eerste doorbraak van dat bastion komt van Bergson (1907) met zijn L’évolution créatrice en een tiental jaar later met het nog steeds invloedrijke werk van Wittgenstein Tractatus Logico-Philosophicus (1918). Een hele ommezwaai werd gemaakt door Heidegger’s Sein und Zeit (1927), die opnieuw ideeën van Nietzsche ter sprake doet komen. In zijn spoor komt een hele school van fenomenologen (waarom niets over Husserl?) en existentialisten waarvan Jean-Paul Sartre (L’Ëtre et le Néant, 1943) de belangrijkste is geweest. Een heel nieuwe beweging in het spoor van Nietzsche en Heidegger komt tot stand bij Derrida, Baudrillard, Michel Foucault (Les mots et les choses, 1966) en dan vooral Jean-François Lyotard (La condition postmoderne, 1979). Hier komt het postmodernisme tot stand dat tot vandaag in het filosofisch denken een belangrijk centrum is gebleven. Ook enkele belangrijke niet tot een bepaalde school behorende filosofen krijgen aandacht, zoals Isaiah Berlin met Four Essays on Liberty (1969), Richard Rorty met Philosophy and the Mirror on Nature en Francis Fukuyama met Het einde van de geschiedenis en de laatste mens (1991).

Naast de filosofie is er in De oogst heel wat aandacht voor het fenomeen van het fascisme en het nazisme. Niet alleen Hitler’s Mein Kampf (1925-26) komt uitdrukkelijk aan de orde, maar ook enkele kritische beschouwingen bij de betekenis van Hitler en het nazisme, zoals in Dialektik der Aufklärung van Max Horkheimer en Theodor Adorno (1947). Blijkbaar blijft het mysterie rond deze figuur de mensheid van vandaag nog steeds intrigeren. Het scheelde geen haar of bij de enquête van Time (1999) werd hij tot de Man van de Eeuw uitgeroepen. Ook het stalinistische fascisme krijgt de nodige ruimte met Alexander Solzjenitsyn’s De Goelag Archipel (1974) en Hannah Arendt met haar The Origins of Totalitarianism (1951). Deze beschouwingen geven een sterk beeld over de meest trieste bladzijden uit de geschiedenis van de twintigste eeuw.

Ook de theologie heeft in de voorbije eeuw een hele ontwikkeling doorgemaakt. Vooral twee extreme stellingen komen aan bod. Allereest Karl Barth’s Der Römerbrief (1922) die een radicale terugkeer naar de transcendente God en het christologisch principe centraal stelde en buiten de kerk geen heil kon zien. Haaks tegenover staat Theologie der Hoffnung (1965) van Jürgen Moltmann die de theologie opnieuw een menselijk gelaat wil geven door het spoor van de menselijke hoop te volgen en God zelfs te zien als een ‘lijdende God’ die met de mens te maken heeft. Spijtig is toch wel dat de ontwikkelingen in de katholieke theologie niet ter sprake komen met belangrijke auteurs als Schillebeeckx en Hans Küng.

Een ander belangrijke thema is de cultuurgeschiedenis die in de voorbije eeuw toch wel aanzienlijke nieuwe perspectieven kreeg. Spengler’s Der Untergang des Abendlandes (1918-22) en Herfsttij der middeleeuwen van J. Huizinga (1919) zijn belangrijke constructies van de ontwikkeling van onze westerse (lees Europese) cultuurgeschiedenis, op eigen wijze doorgetrokken in Über den Prozes der Zivilisation van Norbert Elias (1939). In 1928 publiceerde Margaret Mead’s Coming of Age in Samoa en bracht daarmee een nieuwe input in de culturele antropologie. Kritische beschouwingen op meer actuele cultuurontwikkelingen kan je vinden in The Culture of Narcissism (1979) van Christopher Lasch, The Closing of the American Mind van Allan Bloom (1987), The Clash of Civilizations van Samuel Huntington (1996).

Uiteindelijk is dit slechts een summiere samenvatting van een rijke verzameling. Haast alle bijdragen lezen vlot. Ze wekken dikwijls interesse op voor de originele werken. Voor wie die in hun tijd gelezen heeft, is het een aangenaam verpozen in herinnering. Er blijven helaas - misschien uit plaatsgebrek ? - toch wel enkele lacunes. Zo mis ik bijvoorbeeld zeker een figuur als Ernst Bloch (Das Prinzip Hoffnung, 1959) en Jurgen Habermas’ magnum opus Theorie des Kommunikatieven Handelns (1981), twee werken die in de rij echt thuishoren. Ook mis ik de wereld van de humanistische psychologie (Maslow) en pedagogie (Carl Rogers). Er wordt nogal overdreven aandacht besteed aan werken van Nederlandse origine die op wereldvlak niet zoveel betekenis hebben gehad. Voor de reeks in NRC Handelsblad is dat begrijpelijk, maar in deze bundel moeilijker te verantwoorden. Als geheel hoort het boek zeker thuis in de reeds memoires van de twintigste eeuw.

terug naar lijst

 

recensie van  Raf Mertens, De ge-heel-de mens. Een nieuw denkkader, Davidsfonds, 2000

De vraag naar de verhouding tussen materie en geest is in de filosofie een centraal punt. Tot vandaag toe wordt deze kwestie grotendeels bepaald door een dualistisch perspectief. Materie en geest worden meestal gezien als elkaars tegengestelde. Het materiële is voor de wetenschap en de techniek, het spirituele gehoorzaamt aan zijn eigen wetmatigheden. Hoogstens aanvaardt men een continuïteit die steunt op het geloof in een inwendig stuwingsproces waarin bij de mens het geestelijke de leiding heeft over de materie. Raf Mertens, medicus en werkzaam in de wetenschappelijke research, neemt een grote aanloop om aan dit probleem een nieuw denkkader te geven. Hij vertrekt vanuit het ontstaan van de kosmos bij de oerknal (big bang) die ergens tussen 10 tot 20 miljard jaar geleden plaatsvond en onderzoekt hoe het leven geleidelijk uit de materie is ontstaan. Op een intrigerende wijze laat Mertens zien hoe langs allerlei fysische en biologische processen de geest uit de materie is gegroeid over de eerste diersoorten langs de primaten tot de Homo Sapiens. Geen tegenstelling tussen beide elementen, maar de geest als een nieuw organisatiepatroon van de materie. Er is daarvoor geen élan vital nodig, geen ziel, geen goddelij-ke ingeving van denkinhouden. Geest en lichaam zijn geen gescheiden identiteiten. Geest is een hogere ordening, nieuwe informatie die voortdurend ontstaat uit levende materie-aan-het-werk. In dit kader plaatst de auteur dan ook heel consequent de cultuur en de religie. Het transcendente heeft niets van doen met een boven- of buitennatuurlijk fenomeen, het is de stuwing van het bewustzijn naar de overschrijding van het onmiddellijke als grens (verleden, toekomst, virtualiteit). De consequenties van deze visie zijn enorm. Godsdienst is geen openbaring meer van boven of buiten, maar een werk van mensen om langs hun talige communicatie hun existentiële vragen over het niet-zijn inhoud en betekenis te geven. Toch trapt Mertens niet in de val van louter vulgair materialisme, maar opteert voor wat hij een transcendentaal materialisme noemt. Dat is volgens hem de derde weg naast pure ontkenning van het goddelijke (atheïsme, humanisme) en de verabsolutering van bovennatuurlijke informatie (godsdienten). Hij herkent zich ook niet in de naïeve harmonie van New Age-geloof, maar pleit voor een verantwoorde integratie van de recenste wetenschappelijke bevindingen en het verlangen naar spirituele waarden.

Het nieuwe denkkader dat Mertens aanreikt is een interessante round-up van de meest actuele discussies in de kwantumfysica en de genetica over de positie van de mens in het heelal. Zijn wij alleen maar een brok materie opgebouwd uit organische moleculen? Zijn we slechts dieren de netjes onze genen gehoorzamen? Wat is onze transcendente stuwing? Het boek is ondanks de vele wetenschappelijke elementen in een bevattelijke taal geschreven. Toch vraagt het een ernstige inspanning om je door deze lange uitdagende tocht heen te worstelen. Geïnteresseerde mensen die willen kennismaken met de recente ontwikkelingen van de evolutiewetenschappen zullen hier goed hun gading vinden. Voor gelovige mensen met een open geest wordt hier een kader aangereikt om een belangrijke stap te kunnen zetten naar een radicale secularisering. De godsvraag wordt op een heel nieuwe wijze ‘van beneden’ gesteld. En dat is wellicht de belangrijkste verdienste van dit boek. Een nieuwe aanbreng in een eeuwenoude discussie.

terug naar lijst

 

recensie van Richard Sennett, De flexibele mens. Psychogram van de moderne samenle-ving, Byblos, 2000, in  Leesidee, mei 2000, blz. 313-314.

De huidige kapitalistische wereldeconomie stelt hoge eisen aan de ondernemingen en haar werknemers. Het beheerst niet alleen het arbeidsproces maar ook het menselijk leven in zijn geheel. Er is reeds veel geschreven over de invloed van de economie op het arbeidsbestel en op de politieke macht. Maar de Amerikaanse socioloog Richard Sennett onderzoekt nu in zijn nieuwste boek de enorme impact van de hedendaagse economie op het individu. Hij laat zien hoe de hoge eisen van de flexibiliteit in het arbeidsproces het karakter van de mens geleidelijk aantasten en uithollen tot een lege huls. Flexibiliteit is heel wat meer dan glijdende werkuren die arbeiders helpen hun dagschema’s meer op de eigen behoeften af te stemmen. Voor het bedrijf betekent flexibiliteit dat werknemers bereid zijn zich steeds weer aan te passen en open te staan voor veranderingen op korte termijn. Dat leidt er toe dat ze voortdurend risico’s moeten durven nemen, terwijl ze minder gestuurd worden door regelingen en formele procedures. Op het eerste gezicht neemt flexibiliteit het onderdrukkend karakter van het strakke ‘kapitalistisch systeem’ weg door de arbeider meer vrijheid te bieden om zelf vorm te geven aan hun arbeidstijd. Maar in feite voert ze nieuwe vormen van beheersing in in plaats van het leven aangenamer te maken. Hier komt Sennett aan het kernpunt van zijn boek: de nieuwe flexibiliteit is vreet geleidelijk in op het karakter van de mensen. Karakter is hier ruimer dan een louter psychologische typering. Het heeft ook te maken met onze relaties met de wereld. Het staat voor het geheel van persoonlijke kenmerken die wij in onszelf waarderen en waarvoor wij door anderen gewaardeerd willen worden. Het corroderend effect van de flexibiliteit doet de mens twijfelen aan zijn eigenwaarde en aan de zin van wederzijdse betrokkenheid.

Sennett brengt geen puur theoretische beschouwing. Hij maakt een continue switch tussen theorie en reële ‘case stories’ die ons doen inleven in de concrete levensloop van moderne mensen die worstelen met het flexibele arbeidspatroon. Die verhalen zijn meer dan illustrerende voorbeelden, want ze brengen in hun ontwikkeling de belangrijkste componenten aan van Sennetts visie. Dat maakt het boek juist zo intrigant. Vier verhalen lopen door elkaar. Het verhaal van Rico, de succesrijke zoon van een Italiaanse inwijkeling die Sennett reeds interviewde in het boek The Hidden Injuries of Class (1972) dat hij schreef samen met Jonathan Cobb. Daarnaast het verhaal van een groepje bakkers die in de ontwikkeling van hun industriële bakkerij hun werk herleid zien tot het drukken op enkele computertoetsen. Er is ook het verhaal van Rose, die haar gezellige en winstgevende bar achterliet, om te gaan werken in de reclamesector, maar er na een jaar ontgoocheld en innerlijk gekwetst van terugkeerde. Tenslotte het verhaal van een groep ontslagen en moedeloze IBM programmeurs die samen een proces van zelfgenezing doormaken door te ontdekken dat hun falen te maken had met te weinig openheid voor nieuwe ontwikkelingen.

Die verhalen over flexibele arbeid en zijn implicaties brengen ons terug naar het conflict tussen Diderot en Adam Smith. Volgens Diderot is routine geen geestdodend werk. Juist dank zij herhaling en ritme kunnen mensen de ‘eenheid van geest en hand’ bereiken en tot een innerlijke harmonie en rust komen. Als voorbeeld geldt de levendige expressiviteit van de acteur die door een intense repetitieve herhaling zijn tekst uit het hoofd heeft geleerd. Discipline en ervaring, vaste job en loyauteit tegenover het bedrijf zijn hierbij belangrijke sleutelwoorden. Maar volgens Smith doodt routine de geest, zeker zoals hij dat zag in het opkomende kapitalisme. Op de duur hebben menselijke wezens geen greep meer op hun eigen bezigheden. Diderots vergelijking van acteur en arbeider is vals omdat de arbeider in zijn routinematig werk zichzelf niet meer in de hand heeft. Het herhalend karakter van zijn werk verlamt hem. We proeven hier reeds met eeuwen voorsprong de kritische benadering van het bandwerk waarvoor met name de Fordfabrieken als Highland Park model stonden.

In de moderne economie wordt flexibiliteit het paradepaardje om deze geestdodende gevolgen van het arbeidsproces te verminderen of zelfs te doen verdwijnen. Maar dat blijkt niet zo eenvoudig. Ze groeft diepe krassen in het karakter van de arbeiders. Weliswaar wordt meer dan ooit nadruk gelegd op zelfbepaling en eigen verantwoordelijkheid, maar het nemen van risico’s en voortdurende mobiliteit geven een arbeidservaring met slechts kortetermijnperspectieven. Terwijl Rico’s vader zijn hele leven lang dezelfde job had gedaan, moest Rico vier keer verhuizen in veertien jaar, Rose kwam na een jaar al terug naar haar bar, de IBM programmeurs ontdekten dat ze al na enkele jaren hopeloos verouderd waren. Bedrijven moeten in staat zijn om zich aan te passen aan snelle veranderingen. Niet meer de grootte van een bedrijf maakt het sterk, maar de nieuwe ideeën en de bekwaamheid om overeind te blijven in de golven van verandering. De arbeiders kunnen dan ook geen loyauteit meer ontwikkelen tegenover het bedrijf. De vluchtigheid waarmee alles moet gebeuren geeft hen geen tijd om vertrouwen en toewijding op te bouwen. Teamwerk is meestal een oppervlakkig proces waarin uiteindelijk niemand meer verantwoordelijk is voor zijn of haar daden. Bij falen wordt het proces zelf verantwoordelijk gesteld en zo verdwijnt elke vorm van ethiek. In zulk systeem worden arbeiders steeds meer kwetsbaar en verwisselbaar, pasmunt in het ondoorgrondelijke machtsspel. In het zog daarvan verdwijnt op termijn ook in het sociale leven elke vorm van toewijding. Sennett tekent een psychogram van de moderne mens, die zonder band met de werkplek en vaste werkgever een desolaat en stresserend leven leidt. Deze mens komt in conflict met zijn behoefte aan stabiliteit, betrouwbaarheid en continuïteit. Zonder zekerheden, langjarige dienstverbanden, betrouwbare vriendschappen en relaties, wordt het leven een doelloes drijven. Daarom eindigt dit boek met een oproep om in het spoor van Levinas te werken aan een sociale dimensie waarin eigenwaarde en verantwoordelijkheid voor anderen centraal staan.

De indringende analyse van Sennett is rijk aan vernieuwende inzichten over de impact van de flexibele werkplek op het persoonlijk leven van de mens. De vraag is of de door hem voorgestelde therapie niet wat naïef is. Hij heeft zeker gelijk waar hij beweert dat mensen nood hebben aan controle over hun eigen leven, maar laat het huidige kapitalistische systeem daarvoor nog enige ruimte? Alles verwachten van de inspanningen van de mensen zelf is illusie en laat ons over aan onze machteloosheid. Het systeem moet zelf van binnenuit worden veranderd en daarvoor is meer nodig dan de kracht van onze karakters. Dat belet echter niet dat dit boek velen tot nadenken kan stemmen, zowel in de wereld van het vormingswerk als in de economische en politieke sector.

terug naar lijst

 

RECENSIE VAN: Gilles W.B. Borrie, Het leven als een te voltooien bouwwerk. Vijf portretten van vrijmetselaren, Walburg Pers, 2000.

 Biografieën zijn vandaag populairder dan ooit. Dat heeft wellicht te maken met de doorbraak van ‘de kleine verhalen’ zoals de postmoderne filosofie dat zo raak typeert. De rijke verscheidenheid van het menselijk leven kan niet gevangen worden in één groot verhaal dat alles afvlakt tot een ongedifferentieerd patroon. Iedere mens heeft een uniek levensverhaal dat slechts begrepen kan worden in de ontwikkelingen van de eigen contextuele levensgeschiedenis. Vooral het leven van grote mannen en vrouwen vormt interessante stof voor een biografie, omdat zij op een specifieke wijze zijn omgegaan met de levensvragen van liefde, lijden, vreugde, verdriet, ziekte, ouderdom en dood. Ze kunnen dienst doen als voorbeeldfunctie, zeker wanneer ze geleefd hebben in omgeving en omstandigheden waarmee anderen zich gevoelsmatig verbonden weten. Gilles W.B. Borrie, oud-burgemeester van Eindhoven en lid van de Orde van Vrijmetselaren, begeeft zich hier op het pad van de maçonnieke biografie, de beschrijving van het leven van vrijmet-selaren. In een maçonnieke biografie wordt de persoonlijkheid van een vrijmetselaar beschreven op de achtergrond van zijn optreden in de loge of andere vrijmetselaarsorganisaties, maar ook in de maatschappelijke en politieke context waarmee hij geworsteld heeft. Borrie brengt vijf portretten van bekende Nederlandse vrijmetselaars uit een tijdsbestek van bijna 200 jaar. Het gaat om belangrijke figuren uit verschillende terreinen van de recente Nederlandse geschiedenis. Het betreft de schrijver-dichter en politicus Jacob van Lennep (1802-1868), de koopman en politicus S.M. Hugo van Gijn (1848-1937), de predikant en gedreven politicus van de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP) G.W. Melchers (1669-1952), de kritische idealist en hoogleraar Arbeidsrecht B.C. Slotemaker (1895-1952) en tot slot de Minister van Financiën en burgemeester van Rotterdam P.J. Oud (1886-1968).

De biografische portretten zijn uiterst vlot en boeiend geschreven, systematisch opgebouwd met verwijzingen naar en citaten van allerhande persoonlijke brieven en documenten. In hun geheel bieden ze een goede kijk op de talrijke ontwikkelingen in de vrijmetselarij tijdens de voorbije twee eeuwen in Nederland met enkele schaarse uitweidingen naar Vlaanderen, met name tijdens de Tweede Wereldoorlog. Aan de hand van deze ontwikkelingen zie je ook hoe de loges op verschillende terreinen van de samenleving een belangrijke invloed hebben gehad. Dit boek zal heel wat geïnteresseerden kunnen boeien die op zoek zijn naar meer historische gegevens over de rol en de invloed van de vrijmetselarij. Het goede notenapparaat van het boek kan hen bovendien op weg zetten voor verdere studie.

terug naar lijst

 

recensie van Francis Fukuyama, De grote scheuring. De menselijke natuur en de reconstructie van de sociale orde, Contact, 1999, in  Leesidee, febr. 2000, blz. 44-45.

 Reeds in 1980 wees de futuroloog Alvin Toffler met klem op de talrijke schokkende veranderingen in de sociale structuren en de technologie die de overgang van de industriële naar de informatiemaatschappij inluidden. Hij zag die veranderingen niet als op zichzelf staande feiten, maar als een samenhangend geheel. Hij noemde dat proces de derde golf (na de agrarische en de industriële). Francis Fukuyama, hoogleraar aan de George Mason-universiteit, sluit hierbij aan en kijkt naar de concrete maatschappelijke gevolgen ervan in de hedendaagse wereld. Toen hij in 1992 op basis van een vroeger controversieel artikel (1989) zijn succesboek Het einde van de Geschiedenis en de Laatste Mens schreef, gaf hij een eerder triomfalistische indruk over de westerse maatschappij. Volgens hem was er na de val van het communisme op wereldschaal geen ideologisch alternatief meer voor de markteconomie en de daarmee samenhangende liberaal-democratie. Door haar interne logica drijft de kapitalistisch-economische ontwikkeling de staten over de hele wereld in de richting van de democratische idealen. Als er her en der nog problemen blijven, zijn het eerder sturingsfouten dan wel inherente tekorten. Die kunnen op korte termijn worden bijgeschaafd. In de heftige discussies die op die publicatie volgden relativeerde Fukuyama de extreme interpretatie van zijn standpunt door te stellen dat noch de parlementaire democratie, noch de markteconomie efficiënt kunnen functioneren als er niets is dat de leden van de gemeenschap bindt, als ze elkaar niet kunnen vertrouwen en respecteren. Die idee werkte hij uit in Trust (1995). In dat boek benadrukte hij het belang van arbeidsethiek, eergevoel, vertrouwen, wederkerigheid en andere belangrijke deugden van de burgers. Wanneer alle activiteiten alleen op maximale winst zijn gericht en mensen met elkaar slechts omgaan op basis van contracten (bedrijven, staten), zal de economie en de parlementaire (liberale) democratie zich niet voluit kunnen ontwikkelen.

Op die basisgedachten gaat Fukuyama in zijn nieuwste boek met de sprekende titel De grote scheuring dieper in. De laatste dertig jaar is de maatschappelijke orde door de vooruitgang van de techniek grotendeels ontwricht. Het sterke weefsel van waarden, normen en regels dat in de voorbije periode werd opgebouwd is gescheurd, de wereld valt steeds meer uit elkaar. Dat laat zich (haast symbolisch) aflezen uit de groeiende misdaadcijfers, de explosieve toename van echtscheidingen, de talrijke buitenechtelijke geboortes, de ontwrichte gezinnen, het wegkwijnend vertrouwen, het groeiend gevoel van onveiligheid. Fukuyama maakt hier aan de hand van talrijke statistieken vergelijkingen tussen de situatie in de Verenigde Staten en die in de andere ontwikkelde landen van West-Europa en Oost-Azië. Overal herkent hij gelijkaardige tendensen, al verloopt de scheuring wat trager in sommige gebieden. De oorzaken van deze grote scheuring kunnen niet herleid worden tot eenzijdige clusters, zoals armoede en ongelijkheid, of de groeiende rijkdom en onveiligheid, of een verkeerd overheidsbeleid, of zelfs niet een algemene cultuurverandering. Het gaat volgens Fukuyama over een geheel van demografische, economische en culturele oorzaken. Die vloeien samen tot de opkomst van een moreel individualisme en de daarmee samenhangende miniaturisering (versplintering) van de gemeenschap. Gemeenschappelijkheid berust immers op gedeelde normen die teruggaan op fundamentele waarden als we-derzijdse erkenning, participatie, het gevoel ergens thuis te zijn, een identiteit te hebben, enz. Normen zonder waarden leiden onvermijdelijk tot de pervertering van de macht en tot fatale tegenstellingen tussen de burgers. Dat is een vruchtbare voedingsbodem voor het succes van extreem rechts wat een ernstig gevaar betekent voor de toekomst van de democratie.

Fukuyama zoekt de oplossing elders. We mogen niet te somber worden, geen doemdenkers. In de landen waar de scheuring het grootst is, zie je reeds tekenen van een moreel reveil. Er is nog hoop. We zijn geen weerloze slachtoffers van onze tijd en geen speelbal van dieperliggende sociale en technologische krachten. Vanuit een biologisch fundament dat voortkomt uit de mense-lijke natuur zelf blijven mensen hun aangeboren vermogens gebruiken om steeds weer nieuwe sociale regels op te stellen. Fukuyama zoekt naar de bronnen van de menselijke normen. De hedendaagse evolutiebiologie, zo zegt hij, laat zien hoe de concrete inhoud van de normen die bepaald wordt door de culturele geschiedenis, steeds bovenop een biologische basisstructuur ligt die de grote culturele verscheidenheid van bevolkingsgroepen en individuen kanaliseert. In de evolutie van aap tot mens ligt het accent niet alleen op een oorspronkelijk individualisme, maar ook op sociale vermogens. Mensen zijn van nature groepsdieren. In die lijn reeds beweerde Aristoteles dat de mens van nature een politiek dier is. Mensen organiseren zich niet alleen in families of stammen, maar ook in groepen van een hoger niveau, gemeenschappen die slechts in stand kunnen worden gehouden door morele deugden die hen tot samenwerking stimuleren.

Op die basis ontwikkelt Fukuyama zijn centrale stellingen rond het begrip sociaal kapitaal, een begrip dat sinds enige tijd steile opgang maakt in de sociale wetenschappen. Sociaal kapitaal is een eigenschap of een waarde van mensen, groepen, relaties die hen in staat stelt om samen te werken en het pure individualisme van eigenbelang en kortetermijnwinst te overstijgen. Het wordt voortdurend geschapen in het wederkerig handelen van mensen om hun dagelijks leven zo goed mogelijk te organiseren. Sociaal kapitaal - met normen als engagement, wederkerigheid en vertrouwen - is de basis voor altruïstisch wederkerig gedrag. Wellicht lijkt sociaal kapitaal in eerste instantie het sterkts in verwantschapsgroepen, vooral de eigen familie, maar het is evenzeer aanwezig in andere relaties, niet alleen van interpersoonlijke aard, maar ook van economische en politieke aard. Vooral in contexten waarin mensen elkaar regelmatig ontmoeten kan sociaal kapitaal goed wortel schieten, omdat mensen dan elkaar steeds meer gaan vertrouwen en omgekeerd minder van elkaar gaan profiteren. Naast de formele normen of waarden die noodzakelijk zijn voor de normale (markt)transacties in het openbare leven delen mensen dan steeds meer informele waarden die een hecht samenwerken mogelijk maken. Zulk samenwerken leidt naar zelforganisatie en het ontstaan van sociale netwerken. In plaats van low-trust-organisaties met een hoge mate van formaliteit (bijvoorbeeld de hiërarchische organisaties) ontstaan dan high-trust-organisaties met een hoge mate aan informaliteit (bijvoorbeeld horizontale organisatie met spreiding van verantwoordelijkheid en lokale expertise). Toch blijft volgens Fukuyama hiërarchie onvermijdelijk, vooral waar de spontane orde faalt tengevolge van gebrek aan transparantie, geslotenheid of fanatisme of tengevolge van een te grote versnippering. Sociale orde, op maatschappij- of organisatiebreed niveau, zal altijd ontstaan uit een mengeling van hiërarchische en spontane bronnen. Hier ligt een belangrijke rol voor de overheid die de sociale orde vooral moet ondersteunen via politiemacht (wijkagent) en het bevorderen van scholing op alle leeftijden en niveaus.

Fukuyama’s project voor reconstructie is duidelijk utopisch gekleurd. Het steunt op een sterk geloof in de mogelijkheden van de mensheid om na de grote scheuring zinnig te overleven. Hij gaat er zelfs van uit dat het tij al gekeerd is en een nieuwe opgaande fase begonnen is. Een kritische vraag hierbij is of hij het lukken van de nieuwe sociale orde niet te eenzijdig toeschrijft aan een morele herbewapening of,zoals hij zegt, aan een hernormering: eerlijkheid, betrouwbaarheid, familienormen, indijken van criminaliteit, religieuze herleving, e.a. Het klinkt toch wel wat liberaal-conservatief. Misschien ligt het tekort van dit boek in het feit dat de economische en technologische macht slechts als achtergrond, niet als één van de hoofdactoren aanwezig is, zodat de uitwegen al bij al abstract uitvallen. Maar dat belet niet dat De grote scheuring elementen in het midden brengt die te dikwijls worden vergeten als men het heeft over de dringende en noodzakelijke vernieuwing van onze maatschappelijke structuren.

terug naar lijst

 

RECENSIE VAN: Hugo van der Poel, Tijd voor vrijheid. Inleiding tot de studie van de vrijetijd, Boom, 1999

Vrijetijdwetenschappen is een nog jonge tak van de wetenschap, die onderzoek verricht naar de vrijetijdsbesteding zowel op historisch als op inhoudelijk vlak. Hugo van der Poel, hoofddocent aan de K.U. Brabant (Tilburg), heeft een zeer overzichtelijke en tevens uitdagende inleiding geschreven tot de studie van de vrijetijd. Het is een herziene en verder uitgewerkte versie van het boek Vrijetijd tussen vorming en vermaak, dat de auteur samen met Theo Beckers in 1990 publiceerde. De hedendaagse studies over vrijetijd spitsen zich hoofdzakelijk toe rond een drietal kernvragen, die tevens de drie delen van het boek aangeven. Vragen over beschikbaarheid van vrijetijd, vragen over de besteding ervan en vragen over wie van buitenaf kan interveniëren in de vrijetijd en hoe en in hoever dat te verantwoorden is. In het eerste deel ligt de klemtoon op de moderne omgang met (vrije)tijd zoals die in de verschillende tijdpatronen (dagelijks pad, weekindeling, jaarcyclus, levensloop) gerealiseerd wordt. Het accent komt vandaag grotendeels te liggen op de modularisering (opdeling in kleinere eenheden) van het dagelijks leven, waardoor een massaal aanbod van tijdsbesteding en consumptie op maat mogelijk wordt. Meer en meer gaan we tijdmodules op de (vrijetijd)markt aankopen en/of uitwisselen, zodat we als individu een eigen levensverhaal kunnen vormgeven. Al wordt hier de eigen identeit en autonomie mee gediend, toch leidt dat ook naar een gevaar van extreme accumulatie die het leven dreigt te belasten met overhaasting en stress. Het tweede deel wijdt ons in in het vrijetijdsonderzoek en geeft een goede aanzet tot een handelingsmodel dat de tegenstelling tussen de traditionele actorgerichte en structuurgerichte handelingstheorieën tracht te overstijgen. Drie belangrijke centra van vrijetijd worden op basis van dat handelingsmodel onderzocht: thuis (huishouden en huiselijke bezigheden), het stedelijk vermaak (sport, cultuur, uitgaan) en verblijf buitenshuis (openluchtrecreatie en vakantiebesteding). In het derde deel onderzoekt de auteur welke instanties interveniëren in de vrijetijdsbesteding en ontwikkelt hij een model voor strategische beleidsvoering, dat wordt toegepast op de drie grote actoren: overheid, sociale bewegingen / vrijwilligerswerk en tenslotte het commerciële aanbod in de vrijetijd.

Dit boek is hoofdzakelijk opgezet als een inleiding tot de studie van de vrijetijd voor studenten in het hoger en universitair onderwijs die met deze problematiek in contact komen. Toch kan het ook zeer veel dienst bewijzen voor mensen die vandaag in de vrijetijdssector leiding geven of nieuwe initiatieven ontwikkelen. Het is vlot geschreven en zeer overzichtelijk. Interessant zijn ook de talrijke kaders, tabellen en figuren die in de tekst ingelast zijn en bredere informatie geven over de besproken thema’s. Wel moet opgemerkt dat alleen de Nederlandse situatie aan bod komt, maar zoals de auteurs zelf zeggen, verschilt die niet zoveel van wat zich vandaag op wereldschaal afspeelt. Het boek is ook voorzien van een uitgewerkte bibliografie en een goed auteurs- en zakenregister. Deze studie is ongetwijfeld één van de belangrijkste en toegankelijke Nederlandstalige werken in het vakgebied.

terug naar lijst

recensie van gelijknamige boek van Hans Achterhuis (Boom Essay 1999),  in  Leesidee, mei 200, blz. 314

De oorlog in Kosovo heeft niet alleen journalisten maar ook filosofen opnieuw doen vragen naar het belang van de politiek in de huidige maatschappij. Het is duidelijk dat de interventie van de NAVO niet alleen applaus, maar ook heel wat kritiek heeft uitgelokt. Onder het mom van ‘humanitaire interventie’ werd wel degelijk een vernietigende oorlog uitgevochten. Met zijn nieuw essay mengt Hans Achterhuis, hoogleraar Systematische Wijsbegeerte aan de Universiteit Twente, zich rechtstreeks in dit debat, al beschouwt hij Kosovo tegelijk als een symbool voor talrijke andere vormen van ‘humanitaire interventie’. Hij stelt dat het zeer gevaarlijk is bij zulke interventies de slachtoffers centraal te stellen zonder naar de politieke context te kijken. Want dat leidt in heel wat gevallen tot meer slachtoffers. Hij steunt hier op zijn eigen ontgoochelingen als ontwikkelingswerker in Afrika waar de humanitaire waarden dikwijls werden opgeofferd aan politiek gekonkel rond macht. Zijn voorbeelden zijn schrijnend genoeg om te gaan twijfelen bij wat vandaag gebeurt in de talrijke gepolitiseerde ‘humanitaire interventies’. Daarom wil Achterhuis op zoek gaan naar betekenis en impact van de huidige politiek. Hij steunt op het oeuvre van Machiavelli en van Hannah Arendt en beweegt zich vlot doorheen actuele commentaren en posities. Het grote probleem is wellicht dat de huidige politiek, soms tegen beter weten in, blijft geloven in de absolute maakbaarheid van de maatschappij, een fantasma dat uit de Moderne Tijden in talrijke utopieën naar ons is toegekomen. Diezelfde idee blijft steeds maar meespelen wanneer onze emoties vandaag geraakt worden door de verschrikkelijke beelden van genocides en vluchtelingenstromen. ‘Men’ doet ons geloven dat we door hulpverlening - desnoods in de vorm van oorlog - een nieuwe wereld kunnen maken waarin mensenrechten eindelijk gerespecteerd worden. Zo ontstaat er een politiek van goede bedoelingen die echter niet efficiënt is. Dikwijls krijgt zulke politiek ook absolute trekjes die slechts één visie op de mens en zijn samenleving aanvaarden, zoals dat concreet wordt in de idee van een wereldregering. Onze emoties - die tot de private sfeer behoren - worden hier als het ware binnen de publieke sfeer uitgespeeld en gelden haast als een alibi voor het politieke handelen. Arendt heeft in de lijn van de Griekse traditie duidelijk gesteld dat politiek tot de publieke sfeer behoort en daar het gezamenlijk handelen van burgers mogelijk moet maken. Zoals Machiavelli aanvaardt zij een scherpe scheiding tussen het private en het publieke terrein. Dat stoot onvermijdelijk op een wereld van verschillen die in het politieke handelen moet aanvaard worden als een primair gegeven. Politiek is dan bruggen slaan om contacten mogelijk te maken die de pluraliteit niet doen verdwijnen maar juist ontwikkelen. En daarin is volgens Achterhuis de NAVO met haar interventies in Kosovo schromelijk mislukt. Dit feit is dan ook een belangrijke uitdaging voor de westerse wereld om haar visie op politiek fundamenteel te herzien. We hebben dringend nood aan een ontmoralisering van onze politiek wat alleen mogelijk wordt door een openbare discussie. Dan wordt politiek het (noodzakelijk) middel om allerlei maatschappelijke processen beter en harmonieuzer te laten verlopen.

Dit essay van de filosoof Achterhuis zal bij velen ongetwijfeld kwaad bloed zetten omdat het haaks staat op de meeste interpretaties van humanitaire interventie. Al dragen zijn stellingen in hun laatste consequenties nog heel wat onopgeloste vragen mee, toch vormen ze een belangrijk pleidooi om eens ernstig na te denken over wat we met onze wereld van plan zijn. Goede bedoelingen alleen zijn duidelijk onvoldoende om een menswaardige  toekomst garant te stellen.

terug naar lijst

 

recensie van het gelijknamige boek van JULIA   KRISTEVA (Boom, 1999).

RECENSIE VAN : Willy Coolsaet, Van Hobbes tot Hitler. Over moderne vormen van macht, Garant, 1998

De menselijke geschiedenis wordt voor een groot deel bepaald door macht. Er bestaan echter vele filosofische opvattingen over macht. Willy Coolsaet, verbonden aan de vakgroep Wijsbegeerte en Moraalwetenschappen van de Universiteit Gent, stelt in dit boek de vraag naar wat de moderniteit onder macht verstaat. Hij ziet Thomas Hobbes als de grondlegger van de moderne kijk op macht en gaat na hoe diens opvatting zich in de traditie heeft doorgezet - via Locke, Spinoza, Hegel en Nietzsche- tot in absolutistische en totalitaire richting. Volgens Coolsaet heeft Hobbes een objectivistische en naturalistische opvatting over macht ontwikkeld waarin voor de menselijke subjectiviteit geen plaats is. De mens is een mechanische beweging waarin vrijheid geen reële kans krijgt. De menselijke natuur is een aanhoudende en rusteloze begeerte naar macht, naar steeds meer macht. Ze is een streven naar verabsolutering of ‘ver-oneindig-ing’ van die begeerte in een radicale zelfgenoegzaamheid zonder enige altruïstisch perspectief. Uiteindelijk is macht macht over anderen, het vermogen om de eigen doelstellingen te bereiken door anderen voor je wagen te spannen. Haarscherp analyseert Coolsaet hoe deze veroneindiging zich in de traditie steeds weer heeft herhaald, zowel in het rivaliserend geweld van de renaissance, in de politiek van Lodewijk XIV en zijn hofhouding, in de oorlogstheorieën van Hegel, in de Uebermensch-idee van Nietzsche, in het nationalisme en het fascisme, tot en met Hitler. De onderliggende vraag van Coolsaet is of de mens inderdaad alleen maar slachtoffer van zijn rusteloze begeerte is (macht als doel op zich) ofwel zichzelf ook kan zien als subject van macht, maar dan van macht als middel in het kader van solidariteit, van wereldvorming. Erg boeiend is het laatste hoofdstuk over het nationalisme als totalitair absolutisme waarin het geval ‘Hitler’ wordt uitgewerkt als een exempel van de idealisering van strijdende zelfgenoegzaamheid. Het grijpt je gewoonweg bij de keel.

Interessant aan dit boek is dat de verschillende hoofdstukken gelezen kunnen worden als aparte essays, hoewel er door het geheel een heldere lijn loopt: de reductie van de mens tot een stuk brute natuur. Door talrijke citaten uit de werken van de behandelde filosofen krijg je ook het gevoel dat je zelf kritisch kan meedenken. Van Hobbes tot Hitler is een boek geworden dat belangrijke achtergrond biedt bij de huidige discussies over macht, oorlog en de toenemende invloed van extreem-rechts.

terug naar lijst

 

RECENSIE VAN:  Dirk Holemans, Ecologie en Burgerschap. Pleidooi voor een nieuwe levensstijl, Pelckmans, 1999.

Milieu en natuur worden almaar schaarser en zijn bedreigd door het toenemende gevaar van een onomkeerbare aantasting. Allerlei rapporten confronteren ons er ieder jaar opnieuw mee dat het met onze planeet steeds slechter gaat. Als we de volgende generaties nog enige kans op zinvol overleven willen geven, moeten we ons denken en handelen grondig veranderen. En dat niet alleen vanuit onze individuele belangen, maar vooral vanuit onze collectieve belangen. In Ecologie en burgerschap analyseert Dirk Holemans, als onderzoeker verbonden aan het Studiecentrum voor Technologie, Energie en Milieu van de Universiteit Antwerpen (UFSIA), met scherpe pen het falen van het huidig technocratische beleid. Hij gaat op zoek naar de kansen van een dialogische democratie om vanuit de burgers een nieuwe trendbreuk mogelijk te maken. Het is duidelijk dat de persoonlijke inspanningen van individuen erg noodzakelijk zijn, denk maar aan verminderen en scheiden van afval, aan zuinig omspringen met water, aan bewuster en rationeel gebruik van de auto. Maar individuele inspanningen zijn niet voldoende. Zolang ieder alleen maar zorgt voor de eigen achtertuin blijven onze straten vuil en verloedert het milieu als geheel. De milieuproblematiek is bijgevolg een sociaal-ethische problematiek geworden: we zijn er gezamenlijk ver-antwoordelijk voor en we moeten samen zoeken naar uitwegen uit de crisis. Daarom is op maatschappelijk en politiek vlak dringend een fundamentele mentaliteitswijziging nodig die samen met interactieve of dialogische structuren de basis kan vormen voor een ecologisch burgerschap.

Dit ecologisch burgerschap als resultaat van een dialogische democratie is de kern van Holemans’ betoog. Hij gaat uit van de opvatting van Franse socioloog Claude Lefort over ‘de lege plek van de macht’ in de huidige democratie: de macht hoort niet meer toe aan één heersende instantie (bv. de vorst) die het algemeen belang symboliseert, maar het algemene belang wordt onderwerp van het publieke debat waarin niemand het laatste woord heeft. In een democratie zijn de conflicten tussen de verschillende belangen onafsluitbaar en legitiem. Het debat zelf is waardevol omdat het verhindert dat sommige groepen de feitelijke macht monopoliseren. Daarom kiest Holemans uitdrukkelijk voor het versterken van het dialogisch proces in de representatieve democratie. Hij opteert voor het oprichten van verschillende publieke ruimtes die niet langer voorbehouden zijn aan de gekozen vertegenwoordigers (parlement, gemeenteraad, enz.), maar die gericht zijn op de burgers (sociale bewegingen, actiegroepen, burgerjury’s, enz.). In deze publieke ruimtes moet een kwalitatief proces van discussie en dialoog mogelijk worden, dat dieper graaft dan het noteren en optellen van meningen van individuele burgers op het moment zelf (enquêtes, opiniepeilingen, referenda, enz.). Daartoe haalt de auteur bij Hannah Arendt het toepasselijk begrip ‘verruimde denkwijze’, dat aangeeft dat burgers in dialoog met anderen leren hoe ze tot enige overeenstemming kunnen komen. Meer dan ooit is het van belang te durven geloven in het oordeelsvermogen en de capaciteiten van de burgers om zelf verantwoordelijkheid te nemen. Die capaciteiten moeten ondersteund worden door een permanent proces van civiele educatie langs scholen en vormings-werk (volkshogescholen, burgerorganisaties, enz.). Zo wordt een koppeling mogelijk tussen publieke besluitvorming en persoonlijke levensstijl, zonder de principes van individuele vrijheid en autonomie geweld aan te doen.

Deze basisideeën over ecologisch burgerschap worden in verschillende kringen afgedaan als een naïeve droom. Holemans beseft dat maar al te goed en daarom ondersteunt hij zijn theorie met een nieuwe visie op de rol van de overheid. Hij spreekt over ‘metasturing’, een vorm van besturen op afstand, indirect dus. Hij vraagt niet om een sterkere overheid (communitarisme) of om een overheid die zo weinig mogelijk ingrijpt (liberalisme), maar om een overheid die op alle belangrijke sectoren betrokken is, zonder zich rechtstreeks of indringend met alles te gaan bemoeien. Zij moet zich richten op het opvolgen van de randvoorwaarden die het ‘goede leven’ bepalen, niet alleen negatief, maar ook positief. Dat betekent o.a. het versterken van de burgerrechten en het opzetten van een interactief beleid op alle niveaus. Op die wijze kan een doorzichtige en efficiënte wetgeving ontstaan op ecologisch vlak, waaraan alle partners gehouden zijn: burgers, wetenschap, technologie, economie, industrie. Holemans verwijst hier uitdrukkelijk naar terugnameplicht voor producenten, verplichte garantieperiode om de levensduur te bevorderen, het vastleggen van een maximale milieugebruiksruimte, een uniforme taks op kapitaalmobiliteit, enz. Bovendien kan zulk beleid ook aanmoedigend werken voor bedrijven en instellingen die op het vlak van milieu een voortrekkersrol spelen.

Het spreekt vanzelf dat zulk beleid niet ophoudt aan de huidige staatsgrenzen, maar steeds meer internationaal moet functioneren, ook al is momenteel een wereldregering wellicht niet haalbaar of gewenst. Dit boek maakt vooral duidelijk dat de huidige milieucrisis een complex probleem is, dat niet kan opgelost worden door geïsoleerde maatregelen. Alleen samenwerking tussen de verschillende niveaus en sectoren kan een uitweg bieden. Ook dat zal een hele mentaliteitswijziging vergen. Uiteindelijk gelooft Holemans in de kracht die vanuit de vele kleine verhalen uitgaat en die mensen ertoe zal bewegen tot een nieuwe betrokkenheid op het politieke vlak. In de huidige discussies rond een nieuwe ecologische levensstijl geeft dit boek een verfrissende inbreng door ecologie en democratie op een uitdagende wijze met elkaar te verbinden. Het wordt stilaan duidelijk dat er geen uitweg zal komen als de burgers niet ernstig worden genomen of als ze zelf niet willen uitstijgen boven het huidige consumentisme.

Het boek is vlot en inspirerend geschreven. Het sluit onmiddellijk aan bij de concrete werkelijkheid. Het is geen sentimenteel pleidooi dat alles mooi glad strijkt, maar een moedige stimulans om eindelijk te gaan zien waar de politieke vernieuwing meestal vastloopt. En dat niet alleen op ecologisch gebied.

terug naar lijst