Home
Up

    terug naar lijst

 RECENSIE VAN:  Marli Huijer  &  Frank Meester,  Goudmijn van het denken. Filosofie in de beroepspraktijk, Boom, 2012, 336 blz.

 De populariteit van de filosofie neemt vandaag met de dag toe. En dat in een breed gamma van interessesferen. In dit boek plaatsen de auteurs de filosofie midden in de dagelijkse beroepspraktijk. De Nederlandse filosofen Marli Huijer en Frank Meesters willen een brug slaan tussen de academische en de niet-academische filosofie. Ze gebruiken daartoe een origineel en merkwaardig recept. Je zou het een vorm van  close reading kunnen noemen. Ze brengen niet minder dan 22 originele kernteksten van grote denkers van Plato over Nietzsche en Foucault tot Nussbaum in een goed leesbare vertaling. Ze worden per twee samengebracht in elf zeer verscheiden thema’s  zoals rechtvaardigheid, macht, vrijheid, duurzaamheid, techniek en dies meer. Elke tekst wordt kort ingeleid met een positiebepaling binnen  de professionele actualiteit en uitgeleid door een denkvraag over toepassingsmogelijkheden naar  het eigen beroepsveld van de lezer. De teksten zelf worden onderbroken door enkele tekstvakken met pertinente vragen om de tekst niet alleen beter te begrijpen en te verwerken, maar ook te openen naar de hedendaagse werksituaties. Dit systeem is uiteraard erg interessant binnen een interactieve lessituatie (hoger middelbaar en universiteit) of professionele lees- en werkgroepen. maar stelt zeer hoge eisen aan de solitaire lezer, want die krijgt in dit boek geen rechtstreekse feedback over zijn/haar denkproces en blijft dus zonder respons met lege handen achter.  Slechts geoefende filosofen of discussiegroepen zullen hiermee aan de slag kunnen.  De auteurs geven aan dat het boek gebruikt kan worden als leesboek, lesboek, receptenboek of gereedschapskist.  Die verscheiden methodische invalshoeken doorbreken het traditionele leespatroon en dagen de lezer uit om breder te denken dan alleen in een lineair ideeënveld.  Het biedt een sterke basis voor debat gesteund door het nauwkeurig lezen (close reading) van eminente filosofische teksten. In de confrontatie met deze filosofen wordt het de lezer duidelijk dat actuele vragen dikwijls een historische referentie hebben en tegelijk een opening bieden naar ontwikkeling. De wens van Foucault was dat zijn boeken een  soort toolbox zouden zijn waarin je kunt ontdekken wat je nodig hebt binnen je eigen leef- en werkbereik. De auteurs van dit boek sluiten hierbij naadloos aan. Door zijn interactieve opzet kan dit boek binnen de beroepspraktijk enorme diensten bewijzen, voor zover professionals bereid zijn om in trainingen, werkgroepen en kwaliteitskringen dieper na te denken over de zin, de waarde en de ethische contouren van hun vak.  (16/10/12)

 terug naar lijst

RECENSIE VAN:   Rutger Claassen, Het huis van de vrijheid. Een politieke filosofie voor vandaag, Ambo Amsterdam, 2011, 371 blz.

Over vrijheid is al veel geschreven. Het is een erg omstreden begrip. Dikwijls blijft het bij abstracte bespiegelingen die niet echt hout snijden. Men bezondigt zich dan aan een zekere wereldvreemdheid waarin het begrip vrijheid eerder verwordt tot een vorm van spielerei zonder impact op het concrete leven van mens en samenleving. Bij Rutger Claassen, docent politieke filosofie aan de Universiteit Leiden, ligt dat duidelijk anders. Hij kiest van meet af aan voor een directe aanpak. Hij focust op de prangendste kwesties die zich in de actualiteit van het politieke en maatschappelijke leven in Nederland stellen, maar zijn de perspectieven van zijn reflectie overschrijdt ruim de grenzen van de eigen natiestaat. Zijn centrale aandachtspunt is hoe de staat met de menselijke vrijheid dient om te gaan. Hoever mag de staat gaan in het beperken van vrijheid van zijn  burgers? En omgekeerd, tot wat is de staat verplicht om de kansen van de menselijke vrijheid te bevorderen? Claassen onderzoekt dit op drie terreinen: zorg, economische ontwikkeling en culturele diversiteit (identiteit en integratie).

Idealiter zou de staat alleen datgene moeten doen wat andere gemeenschappen of individuen zelf niet (of niet goed) kunnen doen. Hier komt voor Claassen het autonomie-ideaal naar voren als het centrale kenmerk van vrijheid. Menselijke autonomie veronderstelt drie voorwaarden: mensen moeten een bepaalde onafhankelijkheid hebben, de vereiste innerlijke vermogens bezitten om een levensplan op te kunnen stellen en uit te voeren, en ze moeten voldoende opties hebben om te kiezen hoe ze willen leven. In elk van de drie terreinen (zorg, economie, diversiteit) onderzoekt Claassen hoe die drie voorwaarden optimaal gegarandeerd kunnen worden. Hierin blijkt de rol van de staat getrapt af te nemen van voorwaarde één naar voorwaarde drie. De staat dient ‘vrijheidsgoederen’ te leveren (goederen die noodzakelijk zijn voor de mensen om autonoom te kunnen functioneren), maar dient zich niet te mengen in de zaken die autonome burgers vervolgens zelf ondernemen. Het goede leven moet voor een burger het autonome leven zijn.

In het deel over zorg ziet Claassen de rol van de staat het sterkst waar mensen er niet in slagen voor zichzelf te zorgen (extreme armoede, verslaving) of wanneer essentiële aspecten zich onvoldoende kunnen profileren (culturele welzijnsgoederen). Op het economische terrein gaat hij in op wat welvaart betekent, op de spanning tussen arbeid en vrije tijd en komt hij vooral uit bij het belang van duurzaamheid (ecologisch principe). In het hoofdstuk over culturele diversiteit onderzoekt hij de rol van de nationale identiteit (inburgering) en de noodzaak van een integratie van de gemeenschap. Hier bij gaat het niet om het integreren van individuen in de gemeenschap, maar om het integreren van de hele gemeenschap tot een hecht geheel voorbij het etnocentrisme en het multiculturalisme. Dit alles brengt de auteur tot heel wat verrassende maar ook vernieuwende stellingen om de samenleving de weg van autonomie op te sturen.

Met deze ruime interpretatie van vrijheid tracht Claassen de traditionele politieke links-rechts-tegenstellingen te overschrijden. Hij opteert voor nieuwe verbindingen tussen soms erg van elkaar verschillende en zelf tegengestelde bewoners van ‘het huis van de vrijheid’. Wie wil deelnemen aan het huidig maatschappelijk debat – op welke terrein dan ook - kan er niet aan voorbij dit boek te lezen en er de nodige consequenties uit te trekken. (09/01/12)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

RECENSIE VAN:  Coen Simon,  En toen wisten we alles. Een pleidooi voor oppervlakkigheid, Ambo, 2011, 180 blz.

De titel van dit boek lijkt wel rechtstreeks gegrepen uit een of ander sprookje. Mensen hebben altijd al alles willen weten. Dit boek maakt echter duidelijk dat zulk streven voor altijd een droom zal blijven. Coen Simon, filosoof en publicist, brengt deze kwestie op een haast flamboyante wijze tot uiting vanuit beelden van het dagelijks leven. Hij gaat krachtig in tegen een wetenschappelijk klimaat dat de werkelijkheid inpast in een van te voren uitgestippeld patroon en daarmee een claim legt op het weten. Het leven van een mens, zo zegt hij, bestaat voor een groter deel uit niet-weten dan uit weten. Het deel dat binnen zijn horizon valt, zal altijd kleiner zijn dan dat wat er buiten valt. De absolute, totale waarheid bereiken we niet. We hebben altijd al een standpunt in een groter geheel, zei Cornelis Verhoeven ooit. De verhalen van de wetenschap zijn heel andere verhalen dan die van de politiek, de religie of de ethiek. Geen enkel verhaal heeft een definitieve versie. Bij elk verhaal hoort verbeelding die het verhaal tot leven brengt en de eigenlijke pointe ervan laat zien. En dat geldt niet alleen bij fictie, maar ook bij wetenschap. Waarheid is immers steeds voorlopig, en in die zin is ze voor een mens ook altijd oppervlakkig. Simons pleidooi voor oppervlakkigheid heeft niets van doen met de oppervlakkigheid van het inhoudsloze of banale. Het is eerder een poging om te leren zien dat mensen altijd kijken vanuit een bepaald perspectief. Dat zou hen ervan moeten overtuigen dat ze wel het een en ander weten maar dat wat ze nu weten, straks anders geweten kan (en meestal zal) worden. En vooral dat er nooit een dag komt waarop ze alles weten. En hier draait Simons boek om: we dienen eerbied te hebben voor wat we (nog) niet weten. Er is altijd een rest waarover we niet kunnen of mogen beschikken. Vanuit deze overtuiging gaat Coen Simon concrete feiten en situaties uit het leven te lijf: de vraag naar waardig sterven en euthanasie, de waan van de statistieken, de rituelen van een ceremonieel koningshuis, de kwestie van dierenrechten, het geloof in het zelf, het verbod op het roken, de vervlakking van de media, het gezond verstand en dies meer. Je hoeft niet met alle standpunten van Coen Simon eens te zijn om zijn benaderingswijze te kunnen appreciëren. Zijn aandacht voor wat achter alles ligt als een teken van ‘méér’ kan de lezer op weg zetten om in de huidige wereld van digits en meetinstrumenten alert te blijven voor wat niet geteld of gemeten kan worden. Aangenaam en vlot geschreven, soms vertellend, dan weer ernstig filosofisch, maar steeds herkenbaar en uitdagend. (29/09/11).

terug naar lijst

RECENSIE VAN:  Joep de Hart, Zwevende gelovigen. Oude religie en nieuwe spiritualiteit, Uitgeverij Bert Bakker, 2011, 326 blz.

De traditionele religies blijken de laatste decennia sterk aan interesse in te boeten. Tegelijk ontstaan er overal nieuwe vormen van spiritualiteit. Toch kan men deze nieuwe spiritualiteit niet zonder meer beschouwen als vervanging, laat staan als equivalent van de traditionele religie. Er staat blijkbaar wat anders te gebeuren. De Nederlandse theoloog Joep de Hart, verbonden aan het Sociaal en Cultureel Planbureau, brengt in deze met onderzoeksdata gedocumenteerde studie over de verhouding tussen beide polen een verhelderende kijk op wat er feitelijk aan de hand is. Wel dient gezegd dat hij zich grotendeels op de Nederlandse situatie richt, al maakt hij regelmatig vergelijkingen met meer universele ideeën en gegevens en zijn de trends ook in Vlaanderen goed herkenbaar.

In eerste instantie onderzoekt de Hart in hoeverre de traditionele kerk en de daarin levende religiositeit veranderd is. Al blijven sommige sektarische groepen zich opsluiten in hun doctrinaire stellingen, toch hebben door ontzuiling, oecumene en aggiornamento vele oude tegenstellingen zachtere contouren gekregen. Zoals in de bredere maatschappelijke context is er ook binnen de kerken meer ruimte gegroeid om het leven naar eigen inzicht en behoeften in te richten. De keten met het hiërarchische gezag is grotendeels verbroken en er is een evolutie merkbaar van lot (toebehoren door geboorte) naar keuze. Vervolgens gaat de Hart in op de nieuwe vormen van spiritualiteit: wat zijn de kernthema’s en welke sociologische typering wordt duidelijk? In dit deel krijg je een kijk op een zeer verscheiden veld van nieuwe spirituele tendensen vanaf reïncarnatie, tarot en astrologie over new-age en zelfhulpgroepen tot hekserij, channeling, healing en magie, om er maar enkele te noemen. Volgens de Hart is het moeilijk om voor al die tendensen een gemeenschappelijke noemer te vinden. Uit zijn cijfermateriaal besluit hij tot de stelling: zoveel hoofden, zoveel zinnen. Toch is er meer aan de hand dan zuiver individualisme. Je kan niet ontkennen dat hun houding een zekere maatschappelijke betrokkenheid suggereert, er is duidelijk veel sociaal kapitaal mee verbonden. Interessant is de stelling van de Hart dat het voorbarig is de nieuwe spiritualiteit te duiden als een hertovering na het secularisatieproces; het is zeker geen spirituele revolutie. Haar aantrekkingskracht is kwantitatief te gering om sterke afname van de traditioneel christelijke religiositeit te compenseren. Je kunt stellen dat deze nieuwe spiritualiteit een voluntaristisch en pragmatisch, een zelfbewust en relativistisch karakter kreeg. Individuen ervaren ze als een relatief zinvolle en persoonlijke mixture van overtuigingen, symbolen en praktijken voor dit moment of deze levensfase. Dat geeft aan de nieuwe spiritualiteit een zekere rusteloosheid in het almaar zoeken naar nieuwe gelukservaring: er is veel verloop tussen de tendensen, geloven wordt een ‘zwevende’ therapie.

Een sterk boek dat confronterend werkt. Het durft voortdurend de heilige huisjes van de religieuze en spirituele wereld in vraag te stellen en geeft realistische conclusies. De talrijke grafieken, de zeer uitgebreide literatuurlijst en suggestieve foto’s uit het rijke verleden met commentaar maken het tot een welgekomen studie. (25/07/11)

 terug naar lijst

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

RECENSIE VAN: Michael Hampe, Het volmaakte leven. Vier bespiegelingen over geluk, Wereldbibliotheek, 2011, 303 blz.

De vraag naar geluk is essentieel voor ieder mens. Toch is de ervaring ervan niet makkelijk, zeker niet als een stabiele toestand. De grootste belager van het menselijk geluk is de angst voor de dood die bij de meeste mensen leeft. De dood is immers het einde van alle dromen en van onze vele verwoede pogingen om het leven almaar te verlengen. Michael Hampe, momenteel hoogleraar filosofie aan de Technische Hogeschool te Zürich, gaat in een soort verhalende filosofie op zoek naar elementen van antwoord. Hij vat dit boek op als een filosofische canon, een veelstemmig beeld van het menselijke streven om geluk te vinden, zij het zelfs maar voor even. In vier bespiegelingen brengt Hampe de teksten van vier fictieve deelnemers aan een prijsvaag over de vervolmaking van het menselijk leven in dienst van het geluk. Hun invalshoeken zijn geïnspireerd door verschillende tradities en bieden ruimte voor tegenspraak. Geluk en ongeluk liggen in ieder geval dicht bij elkaar. Economische en materiële omstandigheden spelen hierbij een grote rol, maar veel hangt ook af van de menselijke instelling, van de mentale discipline om zuinig en gericht om te gaan met intensiteit, lust, cultuur en eigen identiteit.

In de eerste bespiegeling kiest de auteur voor de weg van de wetenschappelijk-technische vooruitgang als middel om een einde te maken aan alle ongeluk. De verbetering van het leven ligt in de vervolmaking van de dingen, in technische procedures en in perfecte opvoedingsmethodes. Het geluk is te vinden inde intensiteit en de zingeving van het verlichte bestaan, het liefst door het uitstel van of de overwinning op de dood. De tweede tekst is een directe kritiek op de eerste stelling. Hij verdedigt de veranderbaarheid van de mens en de perfectionering van de menselijke geest. Rijkdom ligt niet in materiële dingen, maar in het ontwikkelen van de energetisch-biologische drive van het leven om bewust aanwezig te kunnen zijn in het heden als een zingevende samenhang. Zoals Wittgenstein stelde: als we eeuwigheid niet zien als oneindige tijdsduur maar als tijdloosheid, leeft diegene eeuwig die in het heden leeft. In de derde beschouwing laat Hampe de fictieve auteur ervoor pleiten dat geluk onmogelijk is. De mens leeft immers – zoals Freud stelde - in een situatie van innerlijke conflicten, zodat ofwel zijn driften ofwel zijn idealen niet verwerkelijkt kunnen worden. De oplossing dient gezocht in een ethische levenshouding als de weg naar waarheid en schoonheid. Een laatste bespiegeling zoekt het geluk langs de nadruk  op intensiteit van de menselijke ervaring. Veel hangt af van de keuze van het juiste moment om bepaalde ervaring die aan ons gebeuren te intensifiëren. Een inleidend en slothoofdstuk kaderen deze vier teksten in een verhaal van leven en dood over een mens op zoek naar gemoedsrust en zin. Daarin komt de veelstemmigheid van de vier teksten voluit tot leven.

Een merkwaardig boek waarin het niet makkelijk is het standpunt van Hampe zelf te ontdekken. In de diversiteit van gegevens wordt wel duidelijk hoe geluk geen kwestie is van rechtlijnig en geordend (dogmatisch) denken of leven. Geluk ontstaat in de intensiteit van het driftleven en de acceptatie van de onvolkomenheid door geleidelijk open te staan voor harmonie en voor het overwinnen van de illusie van eeuwig leven met haar blijvende angst voor de dood. (15/05/11).

 terug naar lijst

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

RECENSIE VAN:  Etienne Kuypers,  Wachten op God? Kritiek van de utopische verbeeldingskracht, Garant, 2010, 827 blz.

In onze laatmoderne tijd is zoeken naar zin een sterke uitdaging.  Onze huidige samenleving is getekend door crisis. De toekomst van de mensheid staat op het spel. Er is dringend nood aan een nieuw paradigma dat ons in staat stelt nieuwe krachtlijnen te ontwikkelen naar menswaardige overlevingskansen. Etienne Kuypers, filosoof, theoloog en pedagoog, gaat in dit boek op zoek naar mogelijke antwoorden op de talloze zinvragen die vandaag gesteld worden. In een eerste sectie brengt hij een scherpe diagnose van de westerse cultuurcrisis waarin de mens herleid wordt tot een ‘man zonder eigenschappen’ (Robert Musil) die leert leven vanuit de contingentie midden een zingevingscrisis. Voor Kuypers liggen de therapeutische alternatieven in het herstel van de oorspronkelijke dimensies van humanisme en Verlichting: de utopische verbeeldingskracht, het creatief intellect en de kritische redelijkheid. Zo komt er ruimte voor een existentiële identiteit als zorg voor zichzelf binnen de concrete sociale contexten.

Een tweede sectie handelt over ethiek en godsdienst. Kuypers opteert hier radicaal voor een levenskunst die de basis vormt voor een gemeenschappelijke ethiek in een pluralistische leefwereld. Verder denkend dan Kierkegaard en zijn leermeester Schillebeeckx ontwikkelt hij de lijnen voor een geseculariseerde religiositeit. Hierin staan vooral een luisterend denken en het verlangen naar gemoedsrust centraal. Dan kunnen religie en cultuur elkaar wederzijds bevruchten.

De laatste sectie gaat specifiek over opvoeding en onderwijs. Kuypers is erg kritisch voor het huidig onderwijs, zowel in Nederland als Vlaanderen. Het is volgens hem te betuttelend en vervlakkend. Onderwijs zou meer moeten uitgaan van de vormingsideeën van Nietzsche die de nadruk leggen op de individualiteit en de waarde van de traditie. Daarin ligt de basis voor zelfonderzoek en voor het verkrijgen van inzicht in het ware, het goede en het schone. De esthetiek (als lichamelijke gevoeligheid) dient de basis te zijn van elke ethiek. Essentieel is daarom het dialogisch karakter van elke vorming waarin leerlingen en leraars elkaar erkennen als gesprekspartners. Alleen dan kunnen mensen leren wat verantwoordelijkheid is. Zou dit het leven schoonheid verlenen? Of moeten we wachten op God? Zingeving is een eindeloos proces. Laten we dit een zekerheid noemen, zegt Kuypers.

Dit boek getuigt van een rijk inzicht in de mogelijkheden en de ontwikkeling van de mens als redelijk maar ook emotioneel individu. De auteur beschikt over een enorm arsenaal aan literatuur die hij stelselmatig heeft doorploegd en die hij organisch weet in te passen in de eigen denk- en schrijfwereld. Dat geldt ook voor de poëtische teksten van Pessoa, Schiller, Pavese, Claus, Rilke, Wagner, e.a. Het boek zou je kunnen zien als een magnum opus, waarin de auteur zijn brede kijk op mens en samenleving die al in talrijke publicaties werd uiteengezet in een samenhangend en dynamisch perspectief plaatst. Je moet wel echt tijd nemen om het te lezen, niet alleen omwille van de omvang, maar vooral om het geleidelijk peilen naar zin en waarde (waarheid?) in onze pluriforme maatschappij. (20/05/2010)

terug naar lijst

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

RECENSIE VAN:  L.M. de Rijk,  Geloven en weten. Pleidooi voor een sober atheïsme, Bert Bakker, 2010, 224 blz.

De relatie tussen geloven en weten krijgt vandaag hoge aandacht. Na het wat grof geschut van Richard Dawkins (God als misvatting) en Daniel Dennet (De betovering van het geloof) versus Alister McGrath (Dawkins als misvatting) zijn we nu toe aan de meer nuchtere analyses die met onverholen wederzijds respect de discussie rond dit thema aangaan. Een van hen is de Nederlandse filosoof Lambertus de Rijk (prof. emeritus, Leiden) die de complexiteit van deze materie te lijf wil gaan met het scheermes van Ockham dat alle overbodigheid en onzuiverheid in het redeneren tracht weg te snijden. Zijn uitgangspunt is dat wie wil discussiëren over om het even welk thema altijd de rede als scheidsrechter moet aanvaarden. Bijna alle vormen van transcendentie-denken streven ernaar een ijkpunt te vinden buiten het denken zelf als een extramentale entiteit die zich als absoluut opdringt. Zulk denken is wetenschappelijk onhoudbaar en zet zichzelf buitenspel. Belangrijk volgens de Rijk is dat alle vormen van denken, ook de transcendente, door de menselijke rede zelf gemaakt worden en dus niet als feiten van buitenaf kunnen functioneren. Volgens hem is het transcendente denken een vorm van omhoogdenken waardoor de menselijke rede in staat is tot universalisering en het ontwerpen van hogere beginselen, bijvoorbeeld als basis voor ethisch denken. Dit proces van omhoogdenken gebeurt langs een constructivistische weg waarin de menselijke rede met vallen en opstaan in het chaotische en complexe grondvlak van het dagelijkse leven ordening brengt. De centrale vraag wordt dan of godgelovigheid, theïsme en levensbeschouwing zinloos zijn? Volgens de Rijk niet. Hij maakt een onderscheid tussen het ‘waar/onwaar’-model van het logisch-wetenschappelijk denken en het model van ‘werkzaamheid’. Het gaat om twee wezenlijk verschillende domeinen binnen het generieke begrip ‘zinvolheid’. Het grote gevaar is dat geloof en levensbeschouwing deze twee domeinen verwarren en wat niet empirisch bewezen kan worden (bijvoorbeeld het godsbestaan) toch als waar gaan aanvaarden (dogma’s). Zulk denken is geen redelijke, maar een emotionele vorm van omhoogdenken. Religie en levensbeschouwing ontlenen hun zinvolheid niet aan het vermeende ‘waar zijn’ (rede), maar aan hun werkzaamheid (motivatie), aan datgene wat ze uitwerken bij wie gelooft of van iets overtuigd is. Hier legt de Rijk duidelijk de band tussen religie en poëzie of symboliek. Hij pleit voor een sobere vorm van atheïsme dat het theïsme verwerpt zonder de zinvolheid van religiositeit als een bron van inspiratie te ontkennen.

Dit boek van Lambertus de Rijk is een moedig boek dat duidelijk stelt waarvoor hij staat, zonder te kwetsen of te schofferen. Het helpt de lezer om stap voor stap met een vernieuwend instrumentarium de erg complexe problematiek van de relatie geloof-wetenschap te analyseren. In de huidige overvloed van literatuur dienaangaande is het een warm aan te bevelen wegwijzer. (27/03/2010)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

RECENSIE VAN:  Hans Geybels,  De contrareformatie onderhuids. Mentaalhistorisch essay over de contrareformatie, Uitgeverij Pelckmans, 2009, 144 blz.

De Contrareformatie is de hervormingsbeweging binnen de Rooms-Katholieke Kerk in de periode voor en na het concilie van Trente (1545-1563). Zij was deels een fenomeen van binnenkerkelijke restauratie waarvan de aanzetten reeds terug te vinden zijn in de 15e eeuw en deels een reactie op de protestantse Reformatie die was ingezet door Luther sinds 1520. De meeste klassieke werken over deze hervorming beschrijven haar als goed geslaagd met een duidelijke impact over de verschillende lagen binnen de kerk. Hans Geybels, historicus en theoloog, brengt echter een ander verhaal en laat zien hoe onderhuids naast de successen ook heel wat onmacht zichtbaar wordt.. De impact blijkt niet zo groot te zijn als men meestal denkt. Om dat op te sporen is het nodig niet alleen het kerkelijk bronnenmateriaal te raadplegen, maar ook bronnen uit de bredere culturele beweging. Hans Geybels onderzoekt de literatuur (emblemata, mystiek, toneel), de muziek (vooral de liedliteratuur en repertoires), de schilderkunst (historieschilderkunst, portretten, stillevens en landschappen) en de algemene mentaliteit van die periode. Het blijkt dat ondanks de talloze kerkelijke decreten en verbodsbepalingen op al deze terreinen de nieuwe tendensen van humanisme en secularisatie en ook vormen van wangedrag zich tegen alles in blijven doorzetten. De kerk staat grotendeels machteloos en ziet haar machtspositie geleidelijk afkalven. Wat de Contrareformatie wel bereikt heeft is een betere opleiding van de lagere geestelijkheid door de oprichting van goede seminaries, wat het prestige van de parochiepriesters deed toenemen. Toch blijven ook hier kwalen als bovenmatig alcoholgebruik en nalatigheid in het uitoefenen van de functies nog lange tijd bestaan. Ook het gedrag van de massagelovigen blijkt niet veel veranderd te zijn. Wellicht hebben velen de schijn hooggehouden met een dubbele moraal, in de kerk vroom, maar daarbuiten niet zo stichtelijk. Het besluit van Geybels is duidelijk: noch de elitecultuur, noch de volkscultuur worden uiteindelijk intensief beroerd door het concilie van Trente. Het concilie kent slechts succes bij de lagere geestelijkheid en bij een gedeelte van de middenklasse.

De verdienste van dit boek is dat het zich richt naar de culturele bronnen die in de traditionele werken sterk onderbelicht gebleven zijn. Geybels slaagt erin een meer genuanceerd beeld van de Contrareformatie naar voren te brengen waarin dingen aan bod kunnen komen die dikwijls taboe waren in kerkelijke kringen. Het boek is vlot geschreven en voor een breed geïnteresseerd publiek toegankelijk. De ruime literatuurlijst van uitgegeven bronnen, naslagwerken en bredere literatuur kan de belangstelling aanwakkeren om dit thema verder uit te diepen. (17/11/09)

 terug naar lijst

 

RECENSIE VAN:  Dinesh D’Souza, Het christendom is zo gek nog niet, Nieuw Amsterdam Uitgevers, 2009,   432 blz.

 De spanning tussen christendom en darwinisme staat sterk in de belangstelling. Zowel vanuit atheïstische als vanuit christelijke hoek worden talrijke werken gepubliceerd waarin ze elkaar wederzijds bestrijden. In de voorbije jaren is vooral het werk van Richard Dawkins, Stephen Hawking, Daniel Dennet, Victor Stenger e.a. vanuit darwinistische hoek sterk bekend geraakt en kreeg ook vertalingen in het Nederlands. Nu verschijnt vanuit christelijke zijde in vertaling een boek van de Indiase publicist Dinesh D’Souza als een apologie tegen de atheïstische aanvallen op het christendom. De auteur steunt op een traditionele interpretatie van de bijbel en stelt dat het mogelijk is het bestaan van God op een redelijke manier te bewijzen, zoals na Thomas van Aquino en anderen ook de anglicaanse theoloog William Paley dat reeds op meesterlijke wijze deed (Natrural theology, 1802). God is ontegensprekelijk de schepper van het heelal, die met zijn schepping een duidelijk doel voor ogen had. Het kan volgens D’Souza niet anders of achter het heelal zit een ‘intelligent design’ dat erop gericht is de mens het hoogtepunt van de schepping te laten zijn. Dit hoeft niet in tegenstelling te staan met de  wetenschappelijke bevindingen van Darwin die zelf nergens het bestaan van een God ontkend heeft. Maar dat gaat wel rechststreeks in tegen de hedendaagse interpretaties van bovengenoemde darwinistische auteurs die het bestaan van God niet alleen ontkennen, maar God ook als een misvatting of een onhoudbare hypothese bestempelen. Volgens D’Souza dwalen zij omdat zij zich niet (willen) openstellen voor de waarheid van het christendom. Zij maken zich schuldig aan een duidelijk reductionisme omdat ze niet willen zien dat de mens meer is dan materie en geroepen is tot een hogere werkelijkheid die slechts zichtbaar wordt na dit leven. Ook het steeds weerkerend argument van Voltaire en Camus dat een God die het kwaad toelaat (ziekte, oorlog) of zelfs veroorzaakt (kruistochten, kettervervolgingen) niet kan bestaan, wijst D’Souza makkelijk van de hand door te stellen dat het kwaad van de mens komt, want ook in atheîstische kringen tiert het kwaad welig, zoals regimes als Stalin, Mao, e.a. bewezen hebben.

Met veel vuur en vlot geschreven kan het boek toch niet overtuigen. In conservatieve christelijke kringen zal het misschien wel weerklank vinden. Het is echter te sterk in pamfletstijl geschreven om anderen inzicht te kunnen bijbrengen. Het houdt ook geen rekening met meer actuele exegetische en theologische interpretaties. Zijn kijk op eeuwigheid (sub specie aeternitatis) is bovendien al te letterlijk. Al ontkent hij het voortdurend, toch blijft D’Souza gevangen in een dualistisch mens- en wereldopvatting. Dit soort christendom biedt weinig perspectief voor de aanpak van de huidige wereldproblemen. Over dialoog met het atheïsme is zelfs geen sprake. Als dat niet gek is!  (29/08/09)

terug naar lijst

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

RECENSIE VAN:  Lode Frederix,  Het objectivistische vooroordeel. Meyersons en Husserls visie op de oorsprong van de moderne wetenschap, Garant, 2008, 263 blz.

Over objectiviteit in het denken en de wetenschap is reeds lans discussie gevoerd. De mens streeft immers naar kennis, informatie en onderzoeksresultaten die zo exact mogelijk met de werkelijkheid overeenstemmen. Maar de vraag is of dit wel kan. Blijft er niet altijd een kloof tussen menselijke kennis en buitenwereld? Kunnen we ooit spreken van een volmaakte overeenstemming tussen ideeën en feiten? De Vlaamse filosoof Lode Frederix mengt zich met dit boek in dit debat op een voor hem specifieke wijze. Hij stelt dat de moderne wetenschappen behept zijn door wat hij een objectivistisch vooroordeel noemt. Er bestaat volgens hem  in onze cultuur een taai vooroordeel dat de moderne wetenschap, ook in haar huidige technologische vorm, spontaan ontstaan is uit onze natuurlijke omgang met de leefwereld, zodat er tussen beide werelden een continuïteit zou bestaan. Frederix bestrijdt radicaal deze continuïteitsthese die door de opvattingen van  de Pools-Franse filosoof Meyerson (+1933) en van de fenomenoloog Husserl (+1938) een sterk elan heeft gekregen. Volgens Frederix is de moderne wetenschap van een heel andere aard dan de menselijke leefwereld, ze is het resultaat van een radicale breuk van de mens met zijn leefwereld. Erger nog, de moderne wetenschap ontmenselijkt de mens en dekwalificeert de wereld. Wat ook de ‘goede bedoelingen’ van de individuele wetenschappers mogen zijn, eenmaal  de keuze voor de modernwetenschappelijke benadering gemaakt en geplaatst in het fenomenaalobjectivistische perspectief worden de verschijnende dingen losgemaakt van menselijke emoties, behoeften en belangen. Ze worden tot entiteiten of ‘gematerialiseerde’ ideeën. Door deze ontkoppeling verdwijnt de verschijnende leefwereld ten voordele van de ideële wereld op zichzelf. De moderne wetenschap ontwikkelt zich volgens een eigen methode en logica onafhankelijk van de ‘vrije wil’ van de mensen, ook van de wetenschappers zelf. Daarom doet Frederix een haast pathetische oproep af te zien van de blinde onderwerping aan deze heilloze ontwikkeling ter wille van de ontwikkeling van de moderne wetenschap (blz. 191). We dienen alle vormen van objectivisme af te wijzen om ruimte te scheppen voor een naïeve en zakelijke crisisanalyse en -bestrijding, zo stelt hij.

Deze stelling van Frederix brengt voor de wetenschapsfilosofie een belangrijk aspect aan de orde dat de intrigerende discussie over de verhouding tussen leefwereld en wetenschap vooruit kan helpen. Een manco is echter de nogal missionaire taal vanuit de absolute overtuiging van de auteur wat in het eventuele overlegplatform sommigen kan afstoten. Wat meer aandacht voor het gebruik van de vragende vorm zou hieraan  veel kunnen verhelpen. Een pluspunt is dat in het boek tevens Husserls belangrijke voordracht De crisis van het Europese mensdom en de filosofie (1935) in Nederlandse vertaling is opgenomen. (26/03/09).

 

 

 

 

 

RECENSIE VAN: Victor J. Stenger,  God. Een onhoudbare hypothese, Veen Magazines, 2008, 290 blz.

De beroemde paleontoloog Stephen Gould schreef ooit dat natuurwetenschap en godsdienst twee ‘niet-overlappende magisteria’ zijn. Ze hebben elk hun terrein en blijven best uit elkaars vaarwater. Dat is uiteraard een eenvoudige oplossing voor de vraag of wetenschap iets kan zeggen over het bestaan van God. Victor Stenger, filosoof en hoogleraar emeritus natuur- en sterrenkunde aan de Universiteit van Hawaï, kiest voor een andere benadering. Hij stelt duidelijk dat wetenschappen zich wel degelijk dienen bezig te houden met de vraag of God bestaat of niet. Als God werkelijk bestaat, moeten volgens hem de wetenschappen in hun empirisch onderzoek verschijnselen kunnen detecteren die daarvan een onweerlegbaar bewijs geven. Zolang de wetenschappen daar niet in slagen, hoeft men het bestaan van God niet te aanvaarden. Stenger gaat duidelijk in de clinch met de auteurs van Intelligent Design en laat zien dat de aarde zoals ze ontstaan en geëvolueerd is niet beantwoordt aan de fijnafstemming die in zo’n ontwerp wordt vooropgesteld. Integendeel, je zou zelfs kunnen spreken van een onaangenaam heelal waarin de natuurlijke ontwikkeling van de mens eerder op toeval berust dan op vooropgezette planning. De evolutietheorie van Darwin is daartoe een sterke troef. Dat geldt volgens Stenger niet alleen voor de fysische ontwikkeling van de mens, maar ook voor de ontwikkeling van zijn ethisch besef van goed en kwaad. Onze waarden komen niet van God, je kan eerder spreken over een natuurlijke moraal die ontstaan is uit onze gemeenschappelijke menselijkheid. In vele gevallen zijn godsdiensten en religies eerder een broeihaard van kwaad en geweld geweest die de groei van menselijke waarden in de weg heeft gestaan. Uiteindelijk leg Stenger de bewijslast bij de gelovigen die op basis van objectieve verschijnselen het bestaan van hun God moeten kunnen aantonen. De atheïst kan steunen op het voordeel van de afwezigheid van ieder hard bewijs. Waarom zou hij voor de kwestie God een andere argumentatie aanvaarden dan voor zijn wetenschappelijke kwesties?  

Dit boek is geschreven vanuit een intellectuele eerlijkheid. Als wetenschapper ontkent Stenger niet de mogelijkheid van het bestaan van God, maar uit zijn onderzoek moet hij besluiten dat deze hypothese uiteindelijk onhoudbaar is en dat we leven in godloos heelal. Dit boek geeft op een begrijpelijke wijze een nauwkeurige analyse van argumenten uit de natuurwetenschappen, de astronomie en de antropologie. In de discussie met filosofen en theologen blijft de auteur een objectief wetenschapper, al worden hier en daar ook elementen van een eigen humanistische overtuiging voelbaar. De heldere en doorzichtige stijl bieden een sterk houvast aan wie in zijn zoektocht naar levenszin niet kan geloven in het bestaan van een God. Het menselijke is goed genoeg om waardevol te zijn, ook zonder God. (16/01/09)

terug naar lijst

RECENSIE VAN: Ton Dietz, Frank den Hertog, Herman van der Wusten,  Van natuurlandschap tot risicomaatschappij. De geografie van de relatie tussen mens en milieu, Amsterdam University Press, 299 blz.

De veelzijdige relatie tussen mens, natuur en maatschappij krijgt vandaag veel belangstelling, De huidige perikelen rond de klimaatverandering vormen wellicht de meest in het oog springende aanleiding. Het voorliggende boek pakt deze thematiek aan vanuit een geografisch perspectief dat een brede kijk geeft op de hele aarde in al zijn variatie. Het is opgezet rond zes thematische hoofdstukken. Ieder hoofdstuk bestaat uit een basistekst geschreven door de drie redacteuren en een aantal bijdragen van deskundigen die het thema specifiek verrijken vanuit verschillende standpunten.  Allereerst is er de relatie mens-natuur zoals die voortdurend  verandert vanaf de uitzwerming van de homo sapiens over de ongerepte aarde en het ontstaan van jacht- en landbouwculturen  tot de enorme bevolkingsgroei en onstuitbare verstedelijking vandaag. Het tweede thema handelt over de natuur als hulpbron en productiefactor. Interessant zijn de kritische beschouwingen over de ecologische voetafdruk en de vraag naar de huidige en toekomstige beschikbaarheid van voedsel, water en energie. Een derde hoofdstuk bespreekt onze omgang met de natuur. Hier staat onze omgeving als bron van schoonheidsbeleving, welbehagen en gezondheid centraal. Hoe kan de natuur als werelderfgoed  in de huidige (en toekomstige) technologische maatschappij met een toenemende toeristische industrie en dito vervuiling bewaard blijven? Er is  nood aan natuurbeleid als vorm van governance met de klemtoon op deugdelijkheid en kwaliteit. Vervolgens komt de klimaatverandering aan de orde, zowel in langetermijnprocessen als in plotse, schoksgewijze veranderingen. Hoe ver draagt deze verandering en wat is de rol van de mens daarin? Veel nadruk valt hier op de constructie van klimaatmodellen en een wereldwijd en lokaal klimaatbeleid. Een vijfde thema bekijkt de natuur als een acute bedreiging met haar talrijke rampen, maar ook hoe goed gestructureerde preventie de kwalijke gevolgen sterk kan beperken. Erg relevant is het laatste thema over onze huidige maatschappij als risicomaatschappij. We hebben vandaag leren leven met risico’s, zoals Ulrich Beck reeds in 1972 stelde.  Ze zijn inherent aan onze levenswijze, maar ongelijk verdeeld tussen arm en rijk, noord en zuid. Je kan je ertegen verzekeren, maar je kan ook anders gaan leven. De nieuwe technologieën kunnen ons steunen om meer duurzaamheid te ontwikkelen.

Dit boek gaat niet uit van filosofische bespiegelingen, maar van concrete gegevens over hoe de natuur de mens bepaalt en hoe de mens zich in de natuur gedraagt en haar verandert en zelfs bedreigt. Het brengt geen voluntaristisch pleidooi voor milieuverbetering, maar een directe en redelijke confrontatie met feiten en gevolgen en dat op zeer ruime en gevarieerde gebieden. Dat is de grote kracht van dit boek.  Het is tevens een haast onmisbare databank (geillustreerd met foto’s, tabellen, grafieken en uitgebreide literatuurlijst) voor politici, natuuractivisten, studenten en discussiegroepen. De heldere indeling, de vlotte taal en de aangename lay-out maken het bovendien geschikt voor een breed geïnteresseerd publiek. (14/11/08).

 terug naar lijst

De medische wereld speelt wellicht meer dan ooit een belangrijke, zoniet cruciale plaats in de samenleving. Men spreekt zelfs van een medicalisering van de samenleving. Volgens Ignaas Devisch is het daarom gewenst dat de filosofie die zich profileert als de fijne kunst van het vragenstellen (cfr. Derrida),  zich op deze kwestie wil bezinnen. In feite is er altijd al een relatie geweest tussen het filosofisch denken en de medische praktijk. Filosofie gaat immers op zoek naar de (verborgen) vooronderstellingen van menselijk denken en handelen. In de antieke Griekse filosofie was dat niet alleen het geval bij Socrates en Plato, maar vooral in het Corpus Hippocraticum (430-300 v.Chr.) en de daarin verspreide humorale leer, waarin ziek zijn voortkwam uit een onevenwicht in de balans van de verschillende lichaamssappen. Deze stelling heeft een enorme invloed gehad op de verdere ontwikkeling van de geneeskunde tot lang na de middeleeuwen. Vooral met het ‘scheermes van Ockham’ (begin 14^de eeuw) dat alle onredelijke elementen uit het denken wilde wegsnijden, kwam daarin een fundamentele verandering die zich doorzette langs de experimentele methode en de geleidelijke mechanisering van het wereldbeeld (Descartes, Newton). Hier kreeg de medische wereld nieuwe inputs die ertoe leidden dat de mens tot studieobject werd gemaakt langs allerlei klinische experimenten, de opkomst van de dissecties en het verschijnen van medicinale geschriften (ook voor een breed publiek) op vele terreinen. Volgens Foucault ontstaat in de 18^de eeuw een nieuw collectief bewustzijn door de geboorte van de kliniek en een nieuwe medische blik. Nu komt organisatie, rapportage en controle centraal te staan. Het ziekenhuis wordt de plaats van de observatie met een nieuwe vorm van disciplinering tot gevolg. Vandaag is er nog een nieuwe evolutie merkbaar. Nu is het de tijd van de fitheidscultuur en de gezondheidsobsessies. Geneeskunde wordt steeds meer voorspellende geneeskunde geörienteerd op gezondheidsrisico’s, preventie, advies en de zoektocht naar mogelijke ziekten. Tegelijk worden de eerste realisaties merkbaar van het prothese-lichaam: de nieuwe mens (homo sapiens 2.0) die langs de meest gesofistikeerde vormen van biotechnologie en eugenetica zichzelf wil overleven. Ook de esthetische chirurgie en de cosmetische farmacologie ondersteunen deze tendens.

Ignaas Devisch laat duidelijk zien hoe iedere tijd vanuit zijn eigen culturele context een eigen medisch patroon vertoont. Daartoe plaatst hij op een inzichtelijke wijze de medische praktijk tegen de achtergrond van het filosofisch denken van iedere tijd. Al wordt het filosofisch thema soms wat te lang en zelfs nodeloos uitgesponnen, komt de impact van het medisch handelen op de filosofie zelf soms te weinig expliciet uit de verf. Interessant is dat Devisch de filosofie niet beperkt tot een ethiek die in dienst staat van de medische praktijk (zoals in ethische commissies), maar ook ziet als een fundamentele bevraging van de vooronderstellingen, grenzen en mogelijkheden ervan. Het boek is voorzien van foto’s, schema’s, een uitgebreide en actuele bibliografie en een handig zakenregister. Erg interessant voor wie in de medische sector werkzaam is, maar ook het bredere publiek kan hierin heel wat informatie en denkimpulsen vinden. (04/10/08)

terug naar lijst

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 terug naar lijst

De Britse filosoof John Gray van de London School of Economy staat bekend om zijn radicaal kritische boeken over de politiek-maatschappelijke ontwikkelingen van onze tijd. In dit nieuwe boek laat hij zien hoe de utopistische systemen vitaler zijn dan ooit en daarom juist erg gevaarlijk. Na het einde van de Koude Oorlog dachten we met het nazisme en het communisme het ergste gehad te hebben. Maar na de aanslagen van elf september wordt volgens John Gray duidelijk dat  het Amerikaanse ‘neoconservatieve project’ (vanaf de Vietnamoorlog tot Busch en Blair)  in hetzelfde bedje ziek is. In een kritische analyse tracht hij aan te tonen dat ook dit project een gevaarlijke ideologische cocktail is van apocalyptische religie en door de Verlichting geïnspireerde utopisme. Volgens Gray sluit het nauw aan bij de oorspronkelijke zendingsdrang van het (fundamentalistische) christendom die uitgaat van het absolute gelijk van de eigen waarheid en al het andere wil inpassen in de eigen structuren, desnoods met geweld, oorlog, foltering en terreur. Met name de millennianistische strekkingen met hun overtuiging van ‘het einde van de geschiedenis’ zijn daarin erg gevaarlijk geweest. De onverkwikkelijke zendingsdrang van het radicale christendom is op seculiere wijze terechtgekomen in de stellingen van het Verlichtingsdenken, zelfs in de vriendelijkste vormen ervan, zoals het humanisme en het (democratisch) liberalisme.  Ook hierin loopt zowat iedere vooruitgang volgens Gray groot gevaar utopisch, totalitair en bedreigend voor de wereldorde te worden. Hoe humaan ook bedoeld, iedere vorm van vooruitgang leidt uiteindelijk naar geweld en bloedvergieten. Revolutionairen beginnen bijna altijd met beperkte doelen (bijvoorbeeld het omverwerpen van een lokaal regime), maar evolueren makkelijk naar stellingen die erop gericht zijn de hele wereld van het kwaad te zuiveren. Hun zendingsdrang wordt dan gevaarlijk en gaat voor niets uit de weg. Het doel heiligt de middelen. Gray maakt deze stelling duidelijk aan de hand van een vlijmscherpe kritiek op de invasies in Afghanistan en Irak. Vooral Irak wordt beschreven als een neoconservatief utopisch experiment dat zoals zovele andere ten dode was opgeschreven nog voor het begon. ‘The War on Terror’ werkt onvermijdelijk contrafactisch en roept steeds nieuw geweld op. Volgens Gray ligt de uitweg uit de huidige spanningen niet in een naïef utopisme, maar in een realistisch denken, een streven naar een ‘modus vivendi’. We moeten leren zien dat in de wereld ‘harmonie’ niet kan bestaan. Daarvoor is de verscheidenheid te groot. Een eenheidsscheppende consensus is een valse droom die altijd onderdrukt en dus stuk loopt op nieuw verzet. Daarom is de erkenning van een pluriforme samenleving, waarin individuele en lokale verschillen ernstig worden, genomen de beste weg naar een goede internationale orde. Gray staat hier in de lijn van beroemde denkers als Montaigne, Spinoza, Hume, Hobbes en zelfs Isaiah Berlin.

Dit boek confronteert je met een somber perspectief op de huidige geopolitieke ontwikkelingen. De heldere schrijfstijl van Gray versterkt zijn beangstigende analyse. Je vraagt je onvermijdelijk af wat de toekomst brengen gaat. Maar tegelijk voel je als lezer het verzet tegen het ondraaglijke imperialisme van de zogenaamde wereldverbeteraars. En dat is wellicht de goede kant van dit boek. Een aanrader voor al wie op zoek is naar achtergronden van de huidige politieke constellaties. (04/03/08).

terug naar lijst

RECENSIE VAN:  Paul Schrevers, Een kreet van geluk in de woestijn. Over de religieuze gevoelens van een kerkelijk ongelovige, VUBPRESS, 2007, 326 blz.  

Religiositeit is tijdens de laatste twee decennia ook bij vrijzinnige auteurs sterk in de belangstelling gekomen. In Vlaanderen hebben vooral Leo Apostel, Jaap Kruithof, Hubert Dethier, Ulrich Libbrecht, e.a.  er de filosofische basis voor gelegd. Vandaag brengt Paul Schrevers een indringende mijmering over zijn religieuze beleving als vrijmetselaar. Op het eerste gezicht oogt dit wat onwennig, maar bij nader inzien geeft de auteur veel stof tot nadenken. Centraal in zijn boek staat dat religiositeit niet gebonden hoeft te zijn aan godsdienst of andere religieuze systemen. Ook een atheïst kan leven met religieuze gevoelens die hem confronteren met wat hem als mens aangrijpt of te boven gaat, zoals bij het aanschouwen van de natuur, het beluisteren van muziek, de ontmoeting met andere mensen, enzovoort. Er zijn volgens Schrevers vooral drie belangrijke ervaringen die de basis vormen voor religiositeit: de existentiële angst, de fundamentele eenzaamheid van de mens en zijn verlangen naar troost. Sommigen vinden hierop alleen antwoord in het geloof in een godsfiguur, anderen in filosofische bespiegelingen en nog anderen in esthetische of religieuze gevoelens. Schrevers rekent zich vooral bij deze laatste groep en vindt dat  men om religieuze gevoelens te kunnen duiden geen god of godsdienst nodig heeft. De mens heeft een aangeboren behoefte aan religiositeit en spiritualiteit die gericht is op verbondenheid, geborgenheid en samenzijn. Daarin krijgt de mens het gevoel iets ‘te delen met’, ‘deelachtig te zijn aan’ of te behoren tot een groter geheel. Het is voor de mens, aldus Schrevers, van groot belang dat hij deze gevoelens kan beleven in deze wereld, bijvoorbeeld door te mediteren over zijn plaats in de wereld, over de goede en minder goede kanten van het leven, hoe hij zich moet of kan verhouden tot zijn medemens. Zo wordt spiritualiteit de praktijk van de omgang met zichzelf. Dit is een van de meest essentiële kenmerken van de vrijmetselarij: een zedelijke en geestelijke zoektocht in vrije interpretatie van symbolen en ritualen zonder dogma’s, een weg naar perfectibiliteit en authenticiteit. De belangrijkste voedingsbron voor religieus gevoel van een religieus atheïst  is volgens de auteur een radicaal geloof in de mens, hoe beperkt en onvolmaakt die ook is.

Schrevers is er in dit boek op een originele en eerlijke wijze in geslaagd zijn eigen ervaringen en overtuigingen te verduidelijken en te toetsen aan de filosofische literatuur. Dit boek zal velen kunnen helpen in hun zoektocht. Toch zijn er enkele duidelijk manco’s. Allereerst komt de maatschappelijke betrokkenheid van de religiositeit (zoals bij Kruithof) veel te weinig aan bod. Het gevaar voor een individualistische lezing van zijn getuigenis is daarmee erg groot. Bovendien wordt weinig of geen aandacht besteed aan de progressieve richtingen in de christelijke bewegingen. Hier zouden heel wat aanzetten te vinden zijn voor een open en eerlijke dialoog tussen medestanders. Ook in de godsdiensten is niet alles over één kam te scheren.  Bij Schrevers oogt de verhouding tussen atheïsme en godsdienst te wit-zwart. Soms storend zijn de vele citaten uit een rijke en veelzijdige filosofische literatuur die te veel als bewijs en te weinig als denkpiste worden aangebracht, wat het lezen dikwijls bemoeilijkt. Datzelfde geldt ook voor het al te dikwijls verwijzen naar de stelling dat religie ook zonder godsdienst kan. Dat werkt op de duur vermoeiend. Maar wie de moed heeft dit boek ten einde toe te lezen, zal zeker ontdekken dat heel onze zoektocht uiteindelijk gericht is op een gelukkig leven.  Der Rest ist Schweigen, zou Wittgenstein zeggen.  (21/02/08)

terug naar lijst

 

 

 

 

 

 

 

 

 

terug naar lijst

De vraag naar de toekomst van het milieu staat vandaag hoog op de agenda. Het is haast een intuïtieve drang van de mens dat hij de aarde niet zomaar kapot kan laten gaan. Toch is het rationeel gezien niet vanzelfsprekend te spreken over de rechten van de toekomst van de natuur. In principe komen rechten alleen toe aan menselijke subjecten met enige aanvaardbare uitbreiding naar gevoelsbekwame dieren. Maar hebben dingen ook rechten? En wat dan gezegd van de natuur? Er is hierover een duidelijke tegenstelling tussen het antropocentrische en het ecocentrische uitgangspunt. De ecocentrische zienswijze gaat ervan uit dat we de ‘eigen waarde’ van de natuur in ons handelen een plaats moeten geven. De natuur manifesteert zich uit eigen kracht (intrinsiek) als waardevol aan de mens. Ecocentristen spreken dan ook makkelijk over de rechten van de natuur. De mens mag die rechten niet schenden. De antropocentrische opvatting daarentegen stelt dat milieuzorg een morele intuïtie van de mens is en bijgevolg als ethische opdracht in het verkeer tussen mensen moet worden geplaatst. Zorg voor de natuur hoort dus bij de ethiek en die valt onder de verantwoordelijkheid van de mens. Uiteindelijk heeft het behoud van de natuur te maken met de belangen van de mens, met de levenskwaliteit niet alleen van de vandaag levende generaties, maar ook met de belangen van de toekomstige generaties. Hier komt de thematiek van de duurzaamheid naar voren. Hendrik Visser ’t Hooft, emeritus hoogleraar rechtsfilosofie aan de Universiteit Utrecht, kiest voor deze antropocentrische benadering. Hij spreekt over een toekomstethiek en schaart zich daarmee in de lijn van de Duitse filosoof Hans Jonas met zijn beroemde werk Das Prinzip Verantwortung (Frankfurt, 1979).   Uiteindelijk ageren we als mensen in het heden en kunnen we de toekomst slechts begrijpen vanuit de blik van het heden. Dat houdt dus steeds een tijdsafstand in, maar dat belet niet dat we die toekomst aan een moreel perspectief kunnen onderwerpen. Het tijdsverschil tussen’nu’ en ‘straks’ is uit moreel oogpunt dan ook irrelevant. Het komt erop aan de huidige risico’s te leren afwegen en de bereidheid te tonen om op die risico’s met de gepaste vrees en zorg te reageren.  Dit houdt een zelftranscendentie in en het openstaan voor een ruimer tijdsverband zodat de toekomstdimensie beter in zicht kan komen. Ook het belang van een gemeenschapsdenken is hier van belang als een confrontatie met de traditie en een verzet tegen een doorgeschoten individualisme en een historisch relativisme. Tenslotte kiest Visser ’t Hooft in het spoor van Hans Jonas voor de toekomst als plicht, een plicht tot het behoud van mens en natuur, de basis van duurzaamheid.

Al bij al biedt dit essay van Visser ’t Hooft een interessante bijdrage aan de discussie over de morele achtergronden van duurzaamheid in verband met het leefmilieu. De auteur lukt erin het begrip toekomstethiek op een aanvaardbare wijze te verduidelijken voor een geïnteresseerd publiek. Spijtig blijft de opzet van dit essay erg theoretisch. Aanzetten tot concretere toepassing van de aangegeven perspectieven zouden zeer welkom zijn en de grondideeën voor een breder publiek toegankelijk maken. (26/02/07)

terug naar lijst

Dit boek kan gelezen worden als een filosofische biografie van Raymond Aron (1905-1983), ongetwijfeld één van de belangrijkste Franse denkers van de vorige eeuw. Aron was filosoof, journalist en hoogleraar aan de Sorbonne en aan het Collège de France. Vanuit zijn opleiding in Duitsland had hij een sterke voorliefde geërfd voor het marxisme, maar dan in zijn zuivere betekenis. Vanaf het begin heeft hij zich verzet tegen het misbruik ervan door de partij-ideologie van Stalin. Marx’ invloed zal zich in twee opzichten manifesteren in het werk van Aron, namelijk in zijn visie op de verhouding tussen geschiedenis en politiek en in de manier waarop hij in zijn later werk de samenleving van zijn tijd analyseert als een industriële samenleving. Maar geleidelijk werd hij zich er meer en meer van bewust dat Marx’ opvatting als richtinggevende filosofie voor het verloop van de geschiedenis onhoudbaar was. Al was Aron een product van een academische opleiding, toch wilde hij zich als filosoof niet verliezen in abstract-theoretische speculaties. Hij koos voor een concrete analyse van de historische en sociale realiteit waarin hij leefde. Het werd daarin sterk beïnvoed door het werk van de Duitse socioloog Max Weber die in een tijd van politieke turbulentie (Russische Revolutie, fascisme, nationaal-socialisme) de samenleving bekeek zonder illusies en zonder enige welomschreven ideologie. Hij ging ervan uit dat de samenleving doortrokken is van onverzoenlijke conflicten en dat inzicht heeft Aron tot een leidraad gemaakt van zijn eigen onderzoek. Je zou hem een existentialist avant la lettre kunnen noemen die tegelijk de prioriteit van de politiek in het maatschappelijk proces erkende. Daarom voelde hij zich thuis in de politieke journalistiek waarin hij de vinger op de pols kon houden van het maatschappelijk gebeuren en tevens verantwoorde keuzes maken. Hij was één van de eersten die zich verzette tegen het Stanilistische regime en dat tegen de teneur in van de gevierde Franse filosofische kringen, zoals Sartre en Merleau-Ponty die lange tijd - eigenlijk te lang -  bleven geloven in het Russische communistisch regime. Aron was een fervent ontmaskeraar van politieke mythes. Hij werkte aan een radicale ideologiekritiek en droomde zelfs van  het einde der ideologieën in de lijn van de Amerikaanse sociologen Daniel Bell en Seymour Lipsett. Daarom verzette hij zich ook tegen de studentenrevoltes van de jaren zestig omdat ze volgens hem een nieuw ideologisch tijdperk inluidden.  In zijn later werk waren zijn belangrijkste bijdragen te vinden in zijn sociologische beschrijving van de industriële samenleving waarin het primaat van de politiek centraal moet komen staan en in zijn realistische benadering van de internationale betrekkingen waarin hij vooral de vraagstukken van oorlog en vrede ter sprake bracht. Een duurzame vrede kan volgens hem niet gebaseerd blijven op een machtsevenwicht zoals tijdens de Koude Oorlog. Er zou een soort wereldregering moeten komen waaraan de staten een deel van hun soevereiniteit moeten overdragen. Maar daartoe - zo zag de realist Aron wel in - zijn de meeste staten niet bereid, zelfs niet binnen Europa.

Paul van Velthoven, voormalig chef van de opiniepagina van de Haagsche Courant,  heeft een sterk genuanceerde beschrijving gebracht van Arons werk. Het is vlot en meeslepend geschreven, maar met hoge kwaliteit. Het werpt een breed licht op een journalistieke filosoof die vocht tegen elke vorm van ideologische macht, maar onder druk van het linkse denken in Frankrijk soms toch wel onderschat werd. (13/04/06)

 terug naar lijst

Paul Himschoot & Dirk Selis (red.), Dynamiek van het pluralisme. Liber amicorum Robert Lavigne, Garant, 2005,  171 blz.

Het opstellen van een Liber Amicorum is altijd een hachelijk zaak. Je kan je daarbij moeilijk beperken bij één thema of bij een bepaalde periode die voor de gevierde persoon belangrijk is. Zo’n boek mag ook geen  (sentimentele) opsomming zijn  van zoveel mogelijk kwaliteiten of het aaneenrijgen van enkele losstaande artikels. Het komt erop aan een globaal beeld te brengen dat de gevierde figuur in zijn of haar waardigheid in het licht stelt. De redacteurs van dit boek zijn daarin op een bijzondere wijze geslaagd. De gevierde figuur is Robert Lavigne, afscheidnemend algemeen directeur van de Provinciale Hogeschool Limburg. Het thema is pluralisme maar dan in de brede betekenis van dit woord. Het gaat om pluralisme in zijn diversiteit, niet alleen politiek, maar ook maatschappelijk, cultureel, religieus en op het vlak van onderwijs en van de kunst. Al te vaak wordt pluralisme verward met het passief accepteren van verschillende levensbeschouwingen en culturen. Maar dan blijft men steken in een passief pluralisme dat alleen de nadruk legt op respect, tolerantie en verdraagzaamheid tegenover andere opvattingen. Pluralisme moet ook een actief pluralisme zijn, waarin onderlinge samenwerking tussen de verschillende culturen of standpunten mogelijk wordt. Dan eerst kan men spreken van een dynamiek van het pluralisme. Interessant  is dat een groot deel van dit boek samengesteld werd door auteurs die werkzaam aan de PHL zelf. Zo krijg je een visie op pluralisme vanuit de eigen onderwijssituatie van de PHL, waar samenwerking tussen verschillende deskundigen of departementen een essentiële vorm van handelen is om pluralisme een goede voedingsbodem te geven. De permanente stimulans van Bob Lavigne heeft hier verschillende perspectieven geopend, zowel wat betreft de inhoud van onderwijsleerprocessen als wat betreft structurele organisatievormen en het omgaan met de verscheidenheid van de studentenpopulatie. Maar ook de bijdrage van mensen buiten de PHL geven een erg betrokken standpunt weer. Opvallend zijn bijvoorbeeld de bijdragen van Willy Claes en Steve Stevaert die  de politieke lijnen van het pluralisme weergeven in het kader van globalisering, scheiding van kerk en staat en de interreligieuze dialoog. De bijdrage van Benjamin Van Camp (rector VUB) beklemtoont de rol van het pluralisme in het wetenschappelijk onderzoek. Ook de relaties tussen onderwijs en bedrijfswereld krijgen de nodige aandacht.

Voor de geïnteresseerde lezer biedt dit boek voldoende concrete links om te zien hoe het eigen terrein van leven en werken allerlei componenten bezit om pluralisme mogelijk te maken. Het wordt duidelijk dat er nog veel werk aan de winkel is.  

Dit boek lukt erin om degelijkheid van materie en vlotheid van taal te combineren. Zo kan het voor vele lezers een interessante instap zijn om het terrein van het pluralisme te ontdekken of verder te exploreren. En daarvoor is het in ieder geval hoog tijd. (18/02/06)

 terug naar lijst

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

RECENSIE VAN: Jan Bor,  Op de grens van het denken. De filosofie van het onzegbare, Uitgeverij Bert Bakker, 2005, 271 blz.

Sinds Nietzsche staat de klassieke metafysica zwaar onder vuur. Vanaf Plato en Aristoteles was de metafysica een onderzoek naar de basis van het ‘zijn’. Wat was werkelijk achter de schijnbare werkelijkheid van het direct zichtbare en hoe kon dat ‘echt werkelijke’ worden uitgedrukt? Volgens Nietzsche was zulke metafysica echter de laatste illusie van de filosoof op zoek naar het ‘weten’ van de ware wereld. In zijn voetspoor was de hele twintigste eeuw een poging om die verschrikkelijke illusie te ontmaskeren en te overwinnen vanaf Bergson en Wittgenstein over Heidegger en het postmodernisme. Uiteindelijk was de metafysica het gevolg van de angst voor het niets, voor het onpeilbare en ongrijpbare van de simpele aanwezigheid en vergankelijkheid van de dingen. Zij heeft ons met handen en voeten gebonden aan bepaalde voorstellingen, ideeën of theorieën en ons zo gevoelloos gemaakt voor het wonder van de ervaring. Ze ging met haar abstracties voorbij aan de onuitsprekelijke kant van de dingen: een innerlijk en woordloos geraakt worden door het meest concrete maar tegelijk ongrijpbare wonder van iets of iemand. Een nieuwe metafysica moet zich bezighouden met ervaringen die onformuleerbaar, onuitspreekbaar, objectloos, maar tegelijk vol inhoud en betekenis zijn. Zo zou je de stelling van de Nederlandse filosoof en publicist Jan Bor grofweg kunnen samenvatten.

In dit boek geeft Jan Bor een soort filosofisch verslag van zijn eigen ontwikkeling. Drie grote lijnen worden zichtbaar. Allereerst werkte hij als parttime staflid van het meditatiecentrum De Kosmos in Amsterdam tijdens de jaren zestig wat zijn aandacht voor de kwestie van de filosofie op gang bracht. Hij werd getroffen dor Henri Bergsons Introduction à la métaphysique waarin duidelijk gekozen wordt voor een metafysisch besef dat zijn basis moet vinden in de ervaring. Deze filosofische stelling blijft als een ondertoon merkbaar in Bors hele zoektocht.  Later vertrok hij naar Japan om zich onder te dompelen in de wegen van de zenmeditatie en in de leer ging bij enkele beroemde zenmeesters. Daar ontdekte hij  een gelijksoortige intuïtie, al was die directer en concreter gericht op het beleven van de eenvoud en de leegte. Een derde lijn komt aan bod in zijn passionele interesse voor kunst die hij beschrijft als de kunst om het onzegbare op te roepen en model te staan voor een nieuwe vorm van metafysica. Hij beschrijft in dit verband meesterlijk het werk van schilders als Kandinsky, Malevitsj en Mondriaan. Het hoofdstuk over de Haarlemse kunstenaar Marinus Fuit is daarin het hoogtepunt als het oproepen van de vorm of beter van de verbeelding van de leegte, de taal die ons dicht brengt bij het objectloze en bij de diepste vragen: wie ben ik? wat is de werkelijkheid van dit ding? Dat gaat over het zoeken naar een onuitgesproken en woordeloze waarheid die de waarheid van het hart is.

Jan Bor heeft al bij al een intrigerend boek geschreven dat het hete hangijzer van de hedendaagse filosofie op een goed leesbare  wijze in het licht stelt. Je zou het een verademing kunnen noemen tussen de vele abstracte en soms hoogdravende filosofische geschriften die blijven zweren bij de idee dat de kern van de werkelijkheidservaring  in een objectieve taal kan worden uitgedrukt. Bor schrijft op de grens tussen zegbaar en onzegbaar, de plek waar het mysterie aanwezig is. (01/10/05)

terug naar lijst

Er is vandaag veel aandacht voor de ontwikkeling van een actief pluralisme dat de klassieke verzuiling en de passieve tolerantie in onze samenleving moet doorbreken. Actief pluralisme veronderstelt een eerlijke openheid voor de visies van de andere partijen en een bereidheid om een open dialoog aan te gaan waarin de gesloten zelfverzekerdheid wordt overwonnen. De bekende vrijzinnige filosoof Ludo Abicht draagt met dit boek zijn steentje bij aan dit hoogst noodzakelijk gesprek. Hij gaat ervan uit dat ook de vrijzinnigheid als erfgenaam van de Verlichting zich moet bezinnen over haar eigen identiteit. Vooral het doorgedreven rationalisme en het dogmatisme van het ‘politiek correcte denken’ dat in verschillende vrijzinnig humanistische kringen soms sterk leeft worden kritisch benaderd. Abicht pleit voor een intellectuele en politieke vrijheid  die men niet alleen zichzelf maar ook aan alle partners in de dialoog moet toekennen. Alleen dan kan wellicht de ‘schok der beschavingen’ vermeden worden en de verscheidenheid van culturen leiden naar een leefbare samenleving. Dat heeft uiteraard nogal wat consequenties in een maatschappij waarin de diversiteit almaar groter wordt. Is vrije meningsuiting absoluut, ook voor  hen die de waarden van onze huidige democratische maatschappij radicaal in vraag stellen? Hoever kunnen we gaan in het gesprek met andere culturen zonder onze eigen waarden op te geven? Heeft het utopisch denken nog toekomst in een samenleving waarin individualisme en geweld sterk toenemen? Deze en andere vragen worden door Abicht op een heldere en kritische wijze geanalyseerd en in de actuele contexten geplaatst van interculturaliteit en democratische herwaardering. Het wordt volgens de auteur hoogste tijd dat vrijzinnigen over de grenzen van de eigen levensbeschouwing en/ of organisatie op zoek durven gaan naar medestanders (of bondgenoten) in andere levensbeschouwingen om het erfgoed van de Verlichting nieuwe impulsen te geven. De breuklijn ligt vandaag niet zozeer tussen de verschillende culturen, religies en levensbeschouwingen, maar steeds meer tussen enerzijds dogmatici en fundamentalisten en anderzijds ‘vrijzinnigen’ binnen elke cultuur en religie. Dit boek is een moedige stellingname omdat het de klassieke scheidingslijnen tussen gelovigen en vrijzinnigen wil overwinnen door de humanistische krachten in beide levensbeschouwelijke richtingen te bundelen voor de goede zaak van de mensheid. We kunnen nu maar hopen dat ook in de ‘gelovige’  hoek deze aanzetten tot een ‘machtsvrije dialoog’ au serieux worden genomen. De weg is ongetwijfeld nog lang, maar het is wellicht de enige kans om de menselijke toekomst tot een menswaardig project te maken.

De denkpiste van Ludo Abicht kan velen inspireren om zowel de eigen identiteit als de eigenheid van andere culturen, religies en individuen beter te leren kennen en zelf de stap te zetten tot een actief pluralisme. (25/07/05)

 

terug naar lijst

 

 

 

 

 

terug naar lijst

RECENSIE VAN: Joël  De  Ceulaer, Grote vragen. Gezocht: de zin van het leven,  Globe, 2005, 463 blz.

In een onzekere tijd als de onze zijn de vragen naar de zin het leven erg belangrijk geworden. De vaste ankers uit het verleden zijn grotendeels verdwenen. De goden zijn grotendeels weggedeemsterd. De mens is vandaag bijna uitsluitend op zichzelf aangewezen om de zin van het leven te zoeken. Zinnige antwoorden erop zijn erg moeizaam te vinden. Misschien is dat wel de reden waarom Joël De Ceulaer, redacteur bij Knack en freelance interviewer bij Canvas, zich reeds sinds 1999 aan de hand van interviews en artikels een lange zoektocht naar zingeving begonnen is. Dit boek kan je beschouwen als de neerslag van die zoektocht waarin hij zich bewoog op het kruispunt van wetenschap, religie en filosofie. Je kan het werk opdelen in twee grote delen. Het eerste deel is de neerslag van zijn spraakmakende interviews met de titel: de Canvas-tapes die eind 2004 - begin 2005 werden uitgezonden op de Vlaamse televisiezender Canvas. Vier gerenommeerde Vlamingen gaven hun visie op de grote vragen over leven met elkaar met of zonder God, over het geluk en de zin van het leven. Kardinaal Godfried Danneels, historica Sophie De Schaepdrijver, wetenschapster Christine Van Broeckhoven en filosoof Etienne Vermeersch brengen ieder vanuit hun eigen gezichtspunt een intrigerend verhaal zonder met elkaar in debat te gaan. Maar het geheel geeft een boeiende zij het een verscheiden kijk op de meest wezenlijke vragen die iedereen zich wel eens stelt.

Het tweede deel brengt ons een lange reeks artikels en interviews die eerder werden gepubliceerd in het weekblad Knack. Hier komt een breed spectrum van allerlei thema’s aan de orde, waarin de mens gesitueerd wordt in zijn verhouding tot de evolutie, de kosmos, het milieu, God en het mensbeeld waarmee hij leeft. De Ceulaer is er op een meesterlijke wijze in geslaagd de belangrijkste specialisten in de verschillende materies aan het woord te krijgen zoals Richard Dawkins, Dennis Meadows, Noreena Hertz, Christian de Duve, Gerard Bodifée en Peter Singer om er slechts enkelen te noemen. Elk thema krijgt een kort inleidend artikel dat sterk oriënteren werkt voor iemand die in de materie onvoldoende thuis is.

Met dit boek biedt De Ceulaer ons een rijke schat aan documentatie die in meer dan vijf jaar werd samengebracht, maar door de vluchtigheid van de media (televisie-uitzending, weekbladartikels) vandaag voor de meeste geïnteresseerden niet of moeilijk bereikbaar zijn. Het boek biedt geen hoogdravende of elitaire denkstof, maar erg toegankelijke verhalen en gesprekken over de grote vragen van het leven, dus leesbaar voor een breed publiek.  Een ruime bibliografie en een handig personenregister sluiten dit erg nuttige verzamelwerk af.  (02/04/05)

 

terug naar lijst

 

 

 

 

Hugo Van Den Enden,  Ons levenseinde humaniseren. Over waardig sterven en euthanasie, VUBPRESS, 2004, 221 blz.

Op 23 september 2002 werd in ons land als tweede land ter wereld na Nederland, de euthanasiewet van kracht. Er gingen daaraan diepgaande discussies vooraf, zowel in politieke als religieuze en wetenschappelijke kringen. Reeds in 1995 doorbrak de Gentse ethicus Hugo Van den Enden met een ophefmakend boek het taboe rond het zelfbeschikkingsrecht van de mens in zake levensbeëindiging. Nu brengt hij omwille van de nieuwe wet een herwerkte heruitgave ervan. Van den Enden stelt centraal dat het  levenseinde van de mens hem autonoom toebehoort in een moreel verantwoorde zelfbeschikking. En dat heeft uiteraard niets te maken met egoïsme. Het gaat in eerste instantie om de mens de kans te geven op een waardige wijze te kunnen sterven, mild en sereen, in overeenstemming met zijn intieme wensen. Het pleidooi van Van den Enden is fundamenteel humanistisch en biedt de mens een eerlijke weg om niet te moeten sterven in afhankelijkheid van medische systemen die hem herleiden tot een willoos en machteloos wezen. Hij ontkent niet de waarde van de palliatieve zorg. Euthanasie en palliatieve zorg zijn niet aan elkaar tegengesteld, maar vullen elkaar aan. Palliatieve zorg is niet per definitie een alternatief, zeker niet de enige weg om het sterven menswaardig te laten verlopen. Mensen moeten de kans krijgen om op eigen verzoek, onder strikte voorwaarden, te kiezen voor euthanasie.  De auteur gaat uitgebreid in op de nieuwe euthanasiewet en brengt daarover efficiënte informatie, wat erg belangrijk is omdat vele mensen niet de tijd zullen nemen om de wet zelf uitdrukkelijk te lezen. Hij maakt duidelijk wat in het wettelijk kader mag, kan of moet. Hij bespreekt de verschillende elementen van de wet, zoals het euthanasieverzoek, de wilsverklaring en de mogelijke uitvoering ervan. Tevens geeft Van den Enden de leemten van de wet aan, zoals de afwezigheid van een regeling voor minderjarigen, voor niet-terminale zieken met ondraaglijk en uitzichtloos lijden, voor dementen, voor mensen met ondraaglijk psychisch lijden. Tevens wijst hij op het ontbreken van een doorverwijsplicht van de arts die om welke reden dan ook op het euthanasieverzoek weigert in te gaan. Daarom stelt Hugo Van den Enden de dringende noodzaak van een uitbreiding van de wet aan de orde. Erg interessant is ook het laatste hoofdstuk over andere vormen van stervensverkorting, zoals het loslaten van de therapeutische hardnekkigheid en terminale sedatie, In dit kader bespreekt hij ook de problematiek van de levensbeëindiging zonder verzoek, met name bij prematuren en pasgeborenen met zeer ernstige aangeboren afwijkingen, bij ernstig gehandicapten en diepdemente bejaarden en bij duurzaam of onomkeerbaar comateuze en psychisch dode patiënten.

Van den Enden benadert de hele problematiek van levensbeëindiging op een schroomvolle maar indringende wijze. Zijn uitnodiging om er in onze samenleving meer werk van te maken dat het recht op waardig sterven tot een bewuste keuze kan worden, kan alleen maar worden toegejuicht. Het boek is geschreven in heldere stijl, soms wel wat bombastisch, maar in ieder geval sterk aansprekend, ook voor een breed publiek. De kracht van zijn argumentatie zal velen kunnen aanzetten tot kritisch denken over een thematiek die ons allemaal sterk aanbelangt. (11/02/05)

terug naar lijst

René van Woudenberg, Mariëtte Willemsen & Govert J. Buijs (red.),  Het nut van de filosofie,  Damon, 2004,  204 blz.

Sinds enige tijd is filosofie opnieuw in. Maar je kan uiteraard niet voorbij aan de vraag welk nut filosofie heeft. Is het reveil van de filosofie alleen maar een snobistische rage of heeft filosifie inderdaad een directe impact op de ontwikkeling van individu en maatschappij? Bij het veertigjarige bestaan van de Faculteit der Wijsbegeerte van de Vrije Universiteit, Amsterdam werd een bundel essays gepubliceerd waarin deze vraag breedvoerig wordt behandeld. Aan een dertigtal mensen die verbonden zijn aan die faculteit (zowel professoren, docenten en emeriti als studenten en afgestudeerden) werd gevraagd in een kort essay hun mening neer te schrijven over het nut, de betekenis of de relevantie die de filosofie volgens hen heeft. Al brengt dat uiteraard een zeer bont geheel van benaderingen op, toch zijn de redacteurs er in geslaagd de thema’s op goed elkaar af te stemmen. In een eerste deel staat de relatie tussen filosofie, wetenschap en universiteit centraal. De auteurs beklemtonen dat  filosofie een eigen plaats inneemt in het geheel der wetenschappen. Ze functioneert als een soort kritische instantie die de wetenschap bij de les houdt. Zonder filosofie zou de wetenschappen te makkelijk aan zichzelf voorbijlopen en zich inkapselen als  eigengereide en gesloten vakgebieden die hun doel als dienst aan het ‘goede leven’ van de mensheid verloochenen. Alleen al om die reden is wijsgerige vorming aan universiteiten van hoog belang.  In een tweede deel komt de verhouding tussen filosofie en cultuur aan de orde. Al lijkt op het eerste gezicht dat deze twee gebieden ruime affiniteit met elkaar hebben, toch blijkt dat er dikwijls grote misverstanden tussen beide bestaan. Daarom krijgt de filosofie een belangrijke rol toegewezen in het integratiedebat en het totstandkomen van een interculturele samenleving. Maar ook  in ontwikkelingen van het huidig technologisch-economisch bestel is een filosofische bezinning onontbeerlijk. Uiteindelijk dient filosofie ook een kritische ondervraging te betekenen van het liberalisme als ideologie die onze hele cultuur dreigt te bepalen. In een derde deel wordt de rol onderzocht die de filosofie kan spelen in het dagelijks leven en de persoonlijke vorming van de mensen. De menselijke geest is een woud van verzwegen premissen en de filosofie moet die open en bloot ter sprake trachten te brengen. Er wordt hier sterk gepleit voor het tijd nemen voor filosofie ze dichter op de huid te brengen en het dagelijks leven meer perspectief te geven. Ook de verhouding tussen filosofie en geloof komt hier uitdrukkelijk ter sprake, met name in discussie met Heidegger. De verhouding tussen filosofie en geloof  komt echter op verschillende plaatsen in het boek ook zijdelings naar voren, soms wat kunstmatig, een beetje als ‘une notion surplaquée’. Je voelt hier duidelijk de christelijk-religieuze wortels van de Vrije Universiteit, die sommige auteurs parten (blijven) spelen.  Als geheel biedt deze jubileumbundel een goed gedocumenteerde denkstof die de lezer kan overtuigen dat de rol van de filosofie in onze huidige wereld nog niet is uitgespeeld. (04/02/05)

 terug naar lijst

RECENSIE VAN: Kees Rijnvos, Humane wijsbegeerte "Ken jezelf", Eburon, 2001

 Zoeken naar zeker inzicht is een van de belangrijkste bekommernissen van het filosofisch denken. Het is bijgevolg niet verwonderlijk dat deze epistemologische vraagstelling op zeer verscheiden wijze werd ontwikkeld. De belangrijkste vraag in dat onderzoek is wellicht hoe we ‘is’ kunnen scheiden van ‘is niet". De Nederlandse filosoof Kees Rijnvos van de Erasmus Universiteit te Rotterdam tracht in dit boek die vraag op een indringende wijze te analyseren en enkele misvattingen daarrond uit te weg te ruimen. De mens is allereerst zijnsbesef, maar dat zijnsbesef is volgens Rijnvos onvoldoende om tot contradictieloze, hypothesevrije en consistente uitspraken betreffende ‘zijn’ te komen. Daarvoor is zijnsinterpretatie nodig. Maar daarmee begint uiteraard een problematisch proces. Wanneer ‘zijn’ eenduidig rationeel geïnterpreteerd wordt met de klemtoon op zijn, lopen we het gevaar van een apodictische filosofie waarin de onmiddellijke vanzelfsprekendheid van het zijn centraal staat, zoals recentelijk nog in het existentialisme en de kritische theorie. Andere interpretaties verschuiven de klemtoon naar een scheiding tussen ‘zijn’ en ‘denken’, maar komen zo terecht in een analytisch rationalisme (Socrates, Plato, Descartes cum suis) of een logisch rationalisme (kantiaanse filosofie). Maar beide rationalistische richtingen hebben geen aandacht voor de rationele variatie, die kenmerkend is voor het onmiddellijke ‘zijn’. Daarmee gaat het vrijheidsgebruik verloren. Rijnvos kiest zelf voor een humane wijsbegeerte waarin bij het zoeken naar zeker inzicht de vrijheid rationeel gevarieerd intact blijft. Waarden worden dan niet meer gezien als vooraf gegeven, maar als wat de mens zelf creëert in de opbouw van zijn samenleving. Vanuit een relatieve gelding van het tegenspraakbeginsel (‘is’ tegenover ‘is niet’) gelooft Rijnvos in de kracht van de erudiete mens die in plaats te vergaan in de chaos van nihilisme geduldig afwacht met respect voor vrijheid. Dit heeft verregaande consequenties voor religie. De traditionele religie met haar rationalistische God houdt niet langer stand en wordt filosofisch geëlimineerd. Een nieuw ontwerp van religie wordt mogelijk op basis van de verdere explicatie van de rationele variatie in het onmiddellijke zijnsbesef. Dit boek biedt voor de filosofisch geïnteresseerde lezer een humaan perspectief in zijn zoektocht naar zeker inzicht. De mens wordt niet herleid tot ratio, maar erkend in al zijn vermogens, zoals bijvoorbeeld de zintuigen.

Al bij al is het geen makkelijk boek, soms zelfs wat hoekig geschreven. Meer dan eens stokt het lezen in moeilijke zinsconstructies. Je vraagt je wel eens af of de talrijke herhalingen in de opbouw van het filosofisch plot niet overbodig zijn voor wie zelf wat wil denken. Dat geldt des meer omdat je de indruk hebt dat dit boek zich in eerste instantie richt tot gespeciali-seerde vakfilosofen. Handig zijn wel de addenda: een lijst van kernbegrippen, een naam- en zaakregister en een goede, zij het bondige literatuurlijst. (30/04/02)

terug naar lijst

 

 

 

 

 

 

 

 

ETHIEK VAN LIEFDE EN BARMHARTIGHEID

RECENSIE VAN:  Roger Burggraeve, Eigen-wijze liefde. Fragmenten van bijbels denken, Acco, 2000.

Rechtvaardigheid en liefde behoren in de joods-christelijke traditie tot de meest centrale waarden. Ze vormen de grondslag van het ethisch appèl dat heilig is, want daarin komt God aanwezig, tastbaar en voelbaar. Roger Burggraeve, hoogleraar aan de K.U. Leuven, tracht in dit boek deze stelling te ondersteunen vanuit enkele bijbelse fragmenten die te denken geven. De bijbel is geen filosofie. Filosofie is letterlijk ‘liefde voor de wijsheid’. De bijbel gaat echter op zoek naar de ‘wijsheid van de liefde’. Burggraeve stelt dat deze liefde in de bijbel ‘eigen-zinnig’ is. Ze is niet in de eerste plaats een gevoel van sympathie, maar een radicale confrontatie met het onherleidbaar anders-zijn van de ander, waar men niet onverschillig tegenover mag blijven. Haar radicaliteit doet de mens uittreden uit zichzelf om de andere te erkennen boven alle gezonde redelijkheid van wederkerigheid en billijkheid uit. In transcendentie is de bijbelse liefde getekend door een niet te stoppen extravagantie of ‘ver-oneindiging’. Burggraeves stelling sluit nauw aan bij het denken van de joodse filosoof Emmanuel Levinas. Hij werkt dit thema uit aan de hand van zes bijbelse verhalen die elk een typisch aspect van deze extravagante liefde ontwikkelen. Het scheppingsverhaal (Gen. 1-2,4a) handelt over menselijke gelijkheid en seksueel verschil, met dien verstande dat het menszijn voorafgaat aan het seksueel verschil. Het bijbels  monotheïsme is dan ook fundamenteel antiracistisch. Als beeld van God geschapen is de mens verantwoordelijk voor de hele schepping. Het verhaal van de barmhartige Samaritaan (Lc. 10,25-37) analyseert onze verantwoordelijkheid tegenover de ander in zijn kwetsbare naaktheid als een grondkeuze vanuit onze gevoeligheid voor het lijden. We kunnen en mogen de andere in zijn lijden en sterven niet alleen laten. Hier stelt zich de fundamentele vraag naar de plaats van de hulpverlening in onze hedendaagse maatschappij.  Het verhaal van Abraham en Sara in Egypte (Gen. 12,1-20) laat de mens zien als getekend door de ‘vrees om zichzelf’, de angst om het eigen bestaan. In de figuur van Sara (de vrouw) leeft de vraag hoever iemand kan (moet) gaan in haar (zijn) bereidheid zich voor de ander op te offeren. Burggraeve trekt deze problematiek op uitdagende wijze door naar onze verantwoordelijkheid voor de toekomstige generaties. Het verhaal van de rijke jongeling (Mt. 19,16-26) tekent de spanning tussen het verbod in de ethiek en de ruimte die daarbij vrijkomt om het leven creatief en zinvol in te vullen: ethiek als smaak en esthetiek. Het verbod (bv. 'Gij zult niet doden') stelt wel een grens, maar vult niet in hoe je de eerbied voor het leven moet invullen. Dat hangt af van onze eigen smaak, zij het binnen de sociale context van leven en samenleven. In het verhaal van Nabot en zijn wijngaard (1Kon. 21) gaat over vergeving. Wat is de ernst van het aangedane kwaad? Hoever kan onze ethische verontwaardiging gaan? Hoe leeft de mens tussen wraak en vergeving? Bekentenis wordt de voorwaarde tot vergeving die de mens bevrijding schenkt. Ook de kritische rol van de profeet komt hier uitdrukkelijk ter sprake als een aanwijzen van het ethisch kwaad. Al mag men hier zelf niet vervullen in de 'gevaarlijke zuiverheid' van dogmatisme of het grote gelijk.  Het verhaal van de profeet Jona wordt hier gelezen als een verhaal over de moeilijkheid, zo niet de onmogelijkheid om te vergeven. De enige uitweg voor de mens is zich over te geven aan de extravagante barmhartigheid van God die alles vergeeft uit gratuite, onvoorwaardelijke liefde voor het goede. Interessant is hier de relatie tussen slachtoffer en dader. Een uiterst moeilijk proces.

Burggraeve brengt in dit boek een sterk ethisch getinte exegese waarin niet alleen de persoonlijke verantwoordelijkheid, maar ook de maatschappelijke consequenties van de liefde worden aangewezen. Geen louter spiritualisme, maar sterke maatschappelijke betrokkenheid staan centraal in dit boek. Dat is ongetwijfeld een grote verdienste. Maar de vanzelfsprekendheid waarmee de auteur de analyse van elk verhaal doet uitmonden in de grootsheid van de liefde van een ‘persoonlijke’ God zal heel wat zoekende lezers de wenkbrauwen doen fronsen. Dat komt wat moraliserend, misschien zelfs wat dogmatisch over en mist de dynamiek van een postmoderne theologische taal. Hier pleit ik graag voor een meer 'open' perspectief.

Elk hoofdstuk wordt voorafgegaan door getekende, suggestieve illustraties van Geert De Sutter en het boek wordt omsloten door poëtische teksten van Anna De Spiegeleer. Een creatieve fantasie die te denken geeft. (30/07/01)

terug naar lijst

 

 

RECENSIE VAN: J. W. Bosch & P.J.H. Van Gerven, Onze weerbarstige werkelijkheid. Alledaagse en minder alledaagse beschouwingen over het menselijk bestaan, Kok, 2001.

Er bestaat vandaag een groeiende belangstelling voor filosofie. Mensen stellen zich steeds meer fundamentele vragen rond zin en engagement in verschillende levensgebieden. Onze wereld is een weerbarstige werkelijkheid die we moeten analyseren en benoemen. Daarbij kunnen de talrijke actuele publicaties die ons de weg wijzen in het filosofisch landschap een goede gids zijn. Ze kunnen het denken ordenen en mensen in contact brengen met het werk van de grootste filosofen en hun thema’s. Het voorliggende boek is ontstaan uit een jarenlange samenwerking van twee Nederlandse filosofen - elk van een verschillende generatie: Bosch (1920) en Van Gerven (1956) - die elkaar gevonden hebben aan de Universiteit voor Theologie en Pastoraat te Heerlen. De auteurs hebben niet de bedoeling een historisch overzicht te geven van de filosofie, maar bieden een inleidende thematische benadering. De eerste drie delen van het boek stellen enkele algemene vragen aan de orde, die een verantwoording inhouden van het filosofisch ‘fait primitif’ waarop de auteurs hun standpunten steunen. Eerst wordt ingegaan op de existentiële noodzaak tot filosoferen zoals die in de huidige maatschappij tot uiting komt. Daarna laten zij zien hoe naast de wetenschappelijke benadering de filosofie ook een algemeen menselijke mogelijkheid is om de eigen levensopvatting te doorlichten en kritisch te verantwoorden. Wat de kentheoretische positie van de filosofie betreft, kiezen zij radicaal voor de ervaring als uitgangspunt van het filosoferen, maar gaan niet achteloos voorbij aan de problemen die dat stelt.

Erg interessant is het omvangrijke vierde deel (meer dan de helft van het boek), waarin de menselijke bestaanscondities onderzocht worden. Tien specifieke thema’s komen aan de orde. Ze gaan rechtstreeks in op filosofische vragen uit het dagelijks leven. In hoever kunnen we spreken van menselijke autonomie en vrijheid? Hoe ontoereikend zijn de definities van ons mens-zijn, zoals persoon, natuur, geest, existentie, subject? Wat betekent mens-zijn-in-de-wereld? Wat is onze wereld als leefwereld? Nog concreter wordt hun filosofie in thema’s als lichamelijkheid, ontmoeting, stad en staat, arbeid en techniek. De auteurs gaan steeds uit van wat de termen in het gewone taalgebruik betekenen om dan te zoeken naar de achterliggende historische en/of culturele vooronderstellingen. Hun methode laat duidelijk zien hoe complex een filosofisch proces is, ook al pleiten zij ervoor dat filosofie een democratisch gebeuren zou moeten zijn waaraan iedereen moet kunnen deelnemen. Dialoog waarin je je eigen opvattingen en vooronderstellingen durft in vraag te stellen is dan ook de meest geëigende vorm van filosoferen. Daarom is het laatste hoofdstuk over de verschillende vormen van taalgebruik echt op zijn plaats, al had dat wat meer ruimte mogen krijgen.

Dit boek is een degelijk werk dat mensen kan aanzetten hun geleefde ervaring filosofisch te bevragen om hun menselijke situatie en hun verhoudingen met de anderen en de wereld beter te leren inschatten. Voor beginners misschien wat moeilijk, maar wie er niet voor terugschrikt zich met de weerbarstigheid van het filosofisch denken te confronteren, zal in dit boek zijn/haar gading vinden.

terug naar lijst

terug naar lijst

RECENSIE VAN:   Wibren van der Burg, De verbeelding aan het werk. Pleidooi voor een realistisch idealisme, Agora, 2001

De huidige generatie twintigers en dertigers wordt wel eens aangeduid als de generatie Nix. Een generatie die geen idealen en dromen meer zou hebben en niet meer bereid zou zijn zich nog ergens werkelijk voor in te zetten. Met het uitsterven van de flowerpowergeneratie van de zestiger jaren zou het idealisme grotendeels verdwenen zijn. Wibren van der Burg, ethicus en rechtsfilosoof aan de Katholieke Universiteit Brabant (NL), ontkent dat met klem en gaat in dit boek op zoek naar de achtergronden van het idealisme. Er is een nieuw type van idealisme ontstaan, waarin omvattende ideologieën en dogma’s worden geschuwd en het engagement veeleer tot uiting komt in bescheiden, persoonlijke bijdragen aan de verbetering van de wereld dan wel in massale (protest)bewegingen.

Volgens van der Burg kunnen de mensen niet leven zonder idealen. In de eerste hoofdstukken tracht hij dan ook te omschrijven wat idealen zijn en hoe ze ons in staat stellen ons eigen leven en onze samenleving aan kwaliteit te doen winnen. In een tweede deel bespreekt hij de vijf belangrijkste bezwaren en risico’s van idealisme, met name het verlangen naar absolute zekerheid, het gevaar te vervallen tot ideologisch systeem, de illusie van de perfecte beheersing van de werkelijkheid, het gebrek aan realiteitszin en een eenzijdig geloof in het einde van de grote verhalen. Hij treedt hier vooral in discussie met het gekende filosofisch werk van Hans Achterhuis, De erfenis van de utopie. Anders dan Achterhuis blijft hij geloven in de kracht van de utopie, op voorwaarde dat ze niet verzandt in een dogmatisch systeem van beheersing en macht. Daarom opteert van der Burg voor een ondogmatisch, pluralistisch en realistisch idealisme. Zulk idealisme biedt juist een alternatief voor de grote verhalen dat niet uitmondt in cynisme of volstrekt relativisme. In een laatste deel gaat de auteur op zoek naar concrete wegen voor ‘georganiseerd idealisme’ in een democratische maatschappij, al blijft hierin zeer voorzichtig. Hij geeft vooral aanwijzingen om de uitwassen en de valkuilen van het idealisme te vermijden en hoe we kunnen omgaan met teleurstellingen. Het gaat niet om een volmaakte theorie, maar om een goede praktijk die steeds naar evenwicht zoekt tussen droom en realiteit. Dat spanningsveld zit weliswaar vol conflicterende perspectieven, maar is de enige mogelijkheid om het zo broodnodige idealisme een vruchtbare en realistische bodem te geven.

De auteur gaat de pijnpunten en de teleurstellingen van de idealistische beweging niet uit de weg. Zijn visie steunt niet op het naïeve geloof dat alles wel in orde komt, maar analyseert scherp - alhoewel soms in een wat langdradige schrijfstijl - de positieve kansen van een realistisch idealisme. Dit boek is een aanrader omdat het prikkelt tot verder nadenken en persoonlijke positiebepaling in een wereld waarin zoveel op de helling wordt gezet. Het lezen ervan is zelf een daad van realistisch idealisme. (20/06/01)

terug naar lijst

RECENSIE VAN: Hans R. Vincent, Ons wereldbeeld en het integrale denken. Op zoek naar de eenheid van religie, filosofie en wetenschap, Agora, 2000.

Iedere tijd heeft zijn eigen respectabele pogingen om een innerlijke samenhang te vinden tussen religie, filosofie en wetenschap. Zeker in onze tijd waarin de traditionele waarden veel van hun zeggingskracht verliezen, is de vraag naar zulke samenhangende verhalen groot. Maar het postmodernisme heeft ons geleerd dat zulke verhalen slechts moeizaam kunnen standhouden in de stroom van veelvuldigheid en snelheid waarmee steeds nieuwe informatie de wereld overspoelt. Steeds moet men vaststellen dat het resultaat hoogstens een voorlopige synthese is die opnieuw in vraag gesteld kan worden. Toch schrikt H.R. Vincent, voormalig hoofddocent cultuursociologie aan de Universiteit van Amsterdam, er niet voor terug een nieuwe poging te ondernemen. Hij vertrekt vanuit zijn eigen rijke ervarings-wereld waarin talrijke hedendaagse stromingen samenvloeien, zowel van westerse als van Aziatische strekking. Centraal in deze onderneming staat zijn visie op een universele orde die in de kern van de werkelijkheid zelf aanwezig is en wijst op een innerlijke samenhang van alles. Alles wordt beheerst door de verborgen systemen van ordening, die tot uiting komen in wetten, blauwdrukken en principes. Dat zowel in de materiële niet-levende werkelijkheid (fysica, scheikunde) als in de levende natuur (planten, dieren, mensen). Hierop sluit volgens de auteur het religieuze naadloos aan vanuit het perspectief van verwondering Filosofie en wetenschap moeten op huh beurt een integrale visie ontwikkelen in het belang van het geheel. Dan kan onze wereld tot een geïntegreerd sociaal systeem worden waarin een nieuw type van maatschappij mogelijk wordt: de ecoculturele samenleving. Ondanks de wat zweverige aanzetten vanuit een religieuze en New-Agecultuur geeft de auteur verhelderende en boeiende perspectieven voor een politieke structuur in een eengemaakte wereld met een cultuur van kleinschalig leven en grootschalig denken. In zo’n integrale cultuur is er dan ook plaats voor de ontwikkeling van een ‘menselijk zelf’ als manifestatie van een onuitspreekbare diepte.

De auteur getuigt van een zeer brede kennis van talrijke (rand)bewegingen uit de religieuze, psychologische en wetenschappelijke hoek vanaf het christendom en het boeddhisme over Tao, soefisme, theosofie tot Maslow, Jung en tendensen in de evolutieleer. Interessant is zijn hoofdstuk over theorie en praktijk van dat alles in Nederland met o.a. Otto Duintjer en Ton Lemaire, om er maar twee te noemen.

Het boek leest vlot, geeft veel informatie, maar kan niet echt overtuigen. Daarvoor ontbreekt allereerst een diepgaande discussie over de knelpunten tussen materialisme en spiritualisme, maar tevens een confrontatie met de stellingen van het postmodernisme over het einde van de grote verhalen. Daardoor wordt teveel vanzelfsprekend voorondersteld en blijft wie wat dieper wil denken op zijn honger zitten. (23/04/01)

terug naar lijst

 

 

 

 

 

 

 

 

RECENSIE VAN:   Anton Derks,   Individualisme zonder verhaal, VUBPRESS, 2000. 

In het moderniseringsproces van de westerse samenleving is individualisme een term met een hoge ideologische, morele en gevoelsmatige lading. Individualisme verwijst naar onaantastbaar geworden principes zoals individuele waardigheid, gelijkheid en vrijheid. Tegelijk hangt er echter een sterk negatieve connotatie rond dit begrip inzoverre het verbonden wordt met egoïsme, vereenzaming en morele vervlakking. Anton Derks, verbonden aan de Vakgroep Sociologie van de VUB, brengt in dit boek een boeiende cultuursociologische analyse van de actuele ontwikkelingen van individualismedebat. Hij richt zich vooral op de problematiek van het utilitair individualisme zoals dat bij de sociaal kwetsbare groepen zichtbaar wordt. Hij gaat in zijn analyse uit van drie paradoxen die tevens de stof bieden voor de organisatie van zijn onderzoek. Allereerst is er de paradox van het ‘valse bewustzijn’. De laaggeschoolden hebben een sterke affiniteit met het utilitair individualistisch vertoog (eigenbelang, particulier zelfbehoud), maar hun zwakke positie vergt een bewustzijn van de collectieve condities van hun situatie. Deze spanning werkt uiteraard verlammend in op de mogelijkheden tot collectieve participatie aan het maatschappelijk proces. Een tweede paradox is die van de ‘dubbele component’. Enerzijds uit het utilitair individualisme zich als een rechts-conservatieve en cultureel-rigide opstelling, anderzijds bevat het ook een libertaire en ongebonden opstelling ten aanzien van algemene waarden en overtuigingen. Deze tegenstelling wordt door Derks gekaderd in wat hij omschrijft als geresigneerd instrumentalisme, dat nauw aansluit bij machteloosheid (resignatie) en anomie (geen morele handelingen), zodat de mens in zijn berusting zich haast automatisch aanpast aan de eisen van zijn positie. De derde paradox is die van de ‘vreemde coalitie’. Het blijkt dat het utilitair individualisme ingang vindt bij twee sterk verschillende groepen: niet alleen bij de laaggeschoolden met een kwetsbare sociaal-economische positie, maar ook bij gevestigde en welvarende burgers met een commerciële en carrièrebewuste ingesteldheid. Toch blijkt hier een duidelijk verschil te bestaan: bij de kwetsbare groepen is het individualisme eerder een conditionele aanpassing, terwijl bij de welvarende burgers eerder een ideologische identificatie met het individualisme merkbaar is. Bij de kwetsbare groepen manifesteert het individualisme zich als een tragisch, maar ook een zichzelf ondergravend vertoog. Het wordt gevoed door sociale onvrede, maar ondermijnt tegelijk de mogelijkheden om deze achterstelling te bestrijden. Je kan hier letterlijk spreken van een individualisme zonder verhaal, zonder verweer tegen de ervaren sociale uitsluiting.

De analyse van Derks steunt op een degelijk enquête-onderzoek in Vlaanderen en Nederland (Dewitte, Elchardus, Middendorp, ISPO, e.a.), dat uitvoerig besproken en verantwoord wordt in dit boek. Tevens onderbouwt de auteur zijn stellingen met een uitgebreid literatuuronderzoek vanaf Smith en Bentham over Weber, Durkheim en Tonniës tot Adorno, Giddens, Beck en Taylor om alleen maar de meest bekenden te noemen. Dit boek richt zich niet alleen tot academici en studenten, maar kan ook heel wat inzicht bijbrengen voor wie in het socio-culturele werk met deze problematiek geconfronteerd wordt.

terug naar lijst

 

RECENSIE VAN:  Karel Boullart, Vanuit Andromeda gezien. Het bereikbare en het ontoegankelijke. Een wijsgerig essay, VUBPRESS / UNIVERSITEIT Gent, 1999.

De vraag naar zin is wellicht zo oud als de mensheid zelf. De mens kan niet onverschillig zijn tegenover zijn leven, al is het vanuit de extra-galactische nevels (andromeda) gezien niet veel zaaks. Veel hangt af van de positie die de mens in zijn wereld inneemt. Het uitgangspunt van alle leven is dat hij zich in zijn wereld wil oriënteren. Daar loopt het echter al mis. Hij wordt geboren in een wereld waarin de coördinaten al lang getrokken zijn. Zij geven hem weinig kans om zich tevreden te stellen met het reële gegeven van geboren worden, leven en sterven. Van hem wordt verwacht op zoek te gaan naar allerlei verklaringen of antwoorden, desnoods van boven- of buitennatuurlijke aard. Zijn geschiedenis is doorweven van talloze vluchtpogingen. Het enig Ware Geloof, de universele Rede, de diepe Ervaring, het nihilistisch Scepticisme, het grote Compromis, allemaal pogingen die in feite niets dan inbeelding zijn en de mens loshaken uit de realiteit van de dagelijkse werkelijkheid. Al dat filosofisch denken is slechts wensdenken, een zich nestelen in de schone schijn. Boullart laat op stringente wijze zien hoe al deze traditionele systemen de mens uiteindelijk onbevredigd achterlaten, omdat ze de oorspronkelijke eindige en beperkte gegevenheid van het bestaan niet kunnen aanvaarden. Zijn bladzijden over dogmatisme, fundamentalisme, inquisitie, gewelddadigheid, machtsmisbruik en vele andere uitwassen van het wensdenken zijn echt aangrijpend en beklemmend. Tot en met het bloed dat er onvermijdelijk uit voortvloeit. Om uit die impasse en de daarmee samenhangende onmacht los te komen, gaat Boullart in een wereld die zich heeft ingepast in de vervlakkende vanzelfsprekendheden op zoek naar wat hij de condities van detrivialisering noemt, die het onweersprekelijk uitgangspunt vormen om de zin van het leven te ontdekken: de irreversibele en eindige tijd (sterfelijkheid), de ruimte als de plaats van bewegingsvrijheid (begrenzing en verandering), de conatus (de wil om zichzelf te zijn) als streven naar zelfbehoud. Veel is het niet op het eersrte gezicht, maar het is de echte grondslag van een denken dat niet wil steunen op inbeelding en geen nood heeft aan exterieure grondslagen of werelden.  Alleen onder deze condities, maar dan ook niet meer en niet anders, kan de mens zijn weg naar humaniteit gaan en zoeken naar het ‘goede leven’. Niet alleen voor zichzelf, maar ook voor het collectief, dus individueel zelfbepalend, maar ook politiek. Onder de condities van detrivialisering moet de enig zinvolle samenlevingsvorm dan ook anarcho-democratisch van aard zijn. We hebben als mensen nood aan een maximale zelfbepaling (anarchisch), maar die kan slechts worden gerealiseerd met de instemming van allen (democratisch). Een paradox die het leven uitdaagt. De auteur houdt hierbij een warm pleidooi voor een bevredigend leven, het 'goede leven' op basis van het weinige waarover we beschikken: ‘er zijn en ‘er zo zijn’. Sommigen zullen Boullart verwijten in een nihilisme te vervallen dat ‘openheid op dieper of hoger’ ontkent. Maar je zou eerder kunnen zeggen dat Boullarts filosofie een minimalisme is dat terug naar de kern wil om te voorkomen dat we almaar blijven geloven in gevaarlijke vluchtroutes die ons weghalen uit het meest waardevolle van ons mens-zijn. Zijn  schrijfstijl is zeer riant en herhalingen zijn soms nodig, maar meer dan eens overbodig. Dat maakt het boek meer dan nodig zwaar, letterlijk en figuurlijk. Als filosofisch essay leest het aangenaam. Maar hou er rekening mee dat een  sterke concentratie vraagt  of eerder een bewogenheid om mee te denken. Maar wat moet filosofie anders zijn? Je eigen denken altijd weer kritisch bevragen, tot in zijn laatste uitgangspunten toe.

terug naar lijst

 

RECENSIE VAN : André Comte-Sponville & Luc Ferry, Van wijsheid tot schoonheid. Dialoog over tien actuele kwesties, Lemniscaat, 2000.

Twee Parijse filosofen - een materialist en een idealist - met elkaar in discussie rond enkele belangrijke actuele thema’s. Dat is de boeiende opzet van dit lijvige boek. Twee vrienden blijkbaar, maar in hun filosofische stellingen dikwijls lijnrecht tegenover elkaar. Soms (al te ??) lief voor elkaar, soms keihard zonder pardon, één keer zelfs pijnlijk gênant. Comte-Sponville en Luc Ferry, beiden bekende publicisten, hebben er echt werk van gemaakt. Over elke van de tien thema’s hebben beiden een werkstuk geschreven ter inleiding van een onderlinge discussie bij de uitgever samen met een twintigtal vrienden. Ook deze nadien wat gestroomlijnde discussies zijn in het boek uitvoerig weergegeven naast de werkstukken. Zo geeft het geheel een zeer levendige indruk van een filosofie die het puur academische overstijgt en dieper graaft achter de woorden.

De tien thema’s zijn onderverdeeld in drie delen met telkens drie thema’s gevolgd door een be-sluit over de huidige betekenis van de filosofie. In deel één komt het meest fundamentele en misschien ook wel het moeilijkste aan bod: de grondslagen van de onderlinge tegenstellingen. Comte-Sponville is een fervent, zij het niet-dogmatisch materialist, Ferry een idealist of humanist. Beiden brengen hun eigen opties ter sprake en ondervragen ook de uitgangspunten van de ander. Bij Ferry komen de stellingen uit zijn vorige boek De god-mens of de zin van het leven (1996) duidelijk naar voren: de mens is méér dan alleen maar biologie en heeft op een of andere manier een input nodig van buitenaf (buiten- of bovennatuurlijk). Comte-Sponville daarentegen wil radicaal alle consequenties trekken uit het feit dat de organische materie gehoorzaamt aan dezelfde wetten als de anorganische, zodat we de natuur als enige realiteit kunnen zien. Daarom draait hun discussie uitdrukkelijk over de actuele problemen die aan het filosofisch denken gesteld worden vanuit de neurobiologie en de bio-ethiek. In deel twee stellen beide auteurs zich de vraag naar een mogelijke seculiere spiritualiteit of een religie na de religie. Wat betekent ethiek nog vandaag? Is het zoeken naar zin een illusie? Wat mogen wij hopen? Kiezen voor Jezus of Boed-dha? In deze discussies proef je zeer goed de diepe verschillen tussen beide auteurs. Hoe je het ook draait of keert, Ferry blijft zoeken naar de sporen van het transcendente, met naar eigen zeggen, enige voorkeur voor de christelijke (maar niet de kerkelijke) beelden van de hoop. Comte-Sponville kiest eerder voor een mysticisme zonder mysterie, zonder geloof, zonder trans-cendentie. De eeuwigheid, dat is hier en nu, zo zegt hij. In het derde deel gaat de discussie over de kunst (esthetiek), de media en de politiek. Hier vinden de auteurs elkaar makkelijker in elkaars standpunten terug, al zitten er zelfs bij deze concrete maatschappelijke problemen nog regelmatig adders onder het gras. Al bij al een boeiende discussie tussen twee goede publicisten.

Je zou kunnen spreken van een ‘tweestemmig’ boek waarin twee fundamenteel tegengestelde wegen in de hedendaagse filosofie op zoek zijn naar verduidelijking van elkaars positie. Dat op zich is een grote verdienste, al blijkt natuurlijk dat overeenstemming niet kan, ook niet hoeft. De Franse ‘gentillesse’ - ook plezierig, soms wat overdreven aanwezig in de tekst - lukt er echter in elkaars verscheidenheid aanvaardbaar te maken. De zeer goede vertaling van het boek maakt het ook voor de Vlaamse lezer tot een plezier.

terug naar lijst

 

recensie van:  Rein de Wilde, De voorspellers, De Balie, 2000.

 De toekomst wordt steeds belangrijker in het denken over technologie, politiek en maatschappij. De toekomstindustrie staat vandaag dan ook hoog in de belangstelling. De vraag naar voorspellingen, trendrapporten en scenariostudies is enorm gegroeid. Maar niet iedereen is even tevreden met de kwaliteit van dat product. De voorliggende studie van Rein de Wilde, hoogleraar Wijsbegeerte aan de Universiteit Maastricht, baseert zich op een onvrede ten aanzien van allerlei voorspellingen die nochtans gretig aanvaard worden als uitgangspunten om over de toekomst te denken, ook - en zelfs niet in het minst - in allerlei beleidskringen. Ze laat zien hoe vele toekomstspecialisten zwaar in de fout gaan, misschien niet zozeer in wat ze voorspellen, maar met name hoe ze met die voorspellingen omgaan en daarbij hun impact op het maatschappelijk leven overdrijven of zelfs vervalsen. Telkens weer steunen ze op dezelfde twijfelachtige redeneerpatronen, zoals het idee van de totale revolutie of op het idee van sociale continuïteit of op het geloof dat de technologie de problemen wel zal oplossen. Maar zulke ‘one-liners’ bieden geen voldoende antwoorden op de steeds complexer wordende vragen die mensen zich aangaande de toekomst beginnen te stellen. Zij steunen eenzijdig op een finalistische kijk op de toekomst die eigenlijk al van te voren vast ligt, maar staan veel te weinig stil bij het feit dat zulke oplossing een Januskop is waarvan men de schaduwzijde meestal verhult. Daarom opteert Rein de Wilde voor een kritische methode om met toekomstvoorspellingen om te gaan. We dienen de centrale begrippen en redeneringen van de toekomstverhalen te analyseren naar hun waarden om zo de normatieve keuzes die erin besloten liggen expliciet te maken. Bovendien is het ook essentieel de handelingspraktijken te bekijken waarin die toekomstbeelden zich kunnen of dienen te realiseren. Wat kan er concreet van terecht komen en in hoever is dat voor de mens zinnig en bruikbaar? Alleen dan wordt het mogelijk over de toekomst nog open en democratisch te denken. Tegenover het technologische finalisme bepleit de auteur een ‘emancipatie van het heden’. "Wanneer we willen blijven leven in een democratische samenleving, dan zullen we ons moeten weren tegen het magnetische veld dat wordt opgewekt door de historische krachten van het verleden en de toekomst…Altijd zouden er plekken moeten zijn waar we niet worden verleid door het wenkende schijnsel van een of andere utopie en ook niet worden verblind door het felle licht van aldoor aanstormende toekomst." (blz. 205). Daarin voel je iets van de kritiek en de weerbaarheid waarmee de auteur de moderne toekomstverhalen wil benaderen. Het is een vlot geschreven boek geworden dat je ongetwijfeld aan het denken zet over dingen die vandaag staan te gebeuren zonder dat we er echt greep op hebben. Warm aanbevolen. Midden in het boek zijn zestien plaatjes (van vroeger en nu) gebundeld waarbij je met een glimlach of een cynisch oog kunt doen mijmeren over hoe mensen vanuit hun eigen historische context naar de toekomst kijken.

terug naar lijst

 

RECENSIE  VAN:  Immanuel Kant, Kleine Werken. Geschriften uit de periode 1784-1795.   Ingeleid, vertaald engeannoteerd door Bernard Delfgaauw,  Agora/Pelckmans, 2000.

Naast zijn drie grote Kritieken schreef Kant (1724-1804) nog vele kleinere werken die een grote bijdrage hebben geleverd aan de ontwikkeling van de westerse filosofie. In deze bundel worden de geschriften uit de periode 1784-1795 uitgegeven in een vertaling van de eminente Nederlandse filosoof Bernard Delfgaauw die beschouwd wordt als één van de beste Kantkenners uit ons taalgebied. Het zijn korte teksten (artikels) die Kant schreef voor een breder publiek rond politiek, geschiedenis en sociale ethiek waarmee hij rechtstreeks wilde inspelen op de vragen van zijn tijd. Deze vertaalde essays werden reeds eerder tussen 1986 en 1988 in vier afzonderlijke deeltjes gepubliceerd, telkens met een interessante inleiding van de vertaler. Nu ze in één band zijn samengebracht wordt het makkelijker om het verband tussen deze essays beter te evalueren, met name dank zij de uitstekende inleidingen van Delfgaauw zelf. De redacteurs van deze uitgave, J.M.M. de Valk (Rotterdam) en J. De Visscher (Gent) hebben de essays met hun inleiding gerangschikt volgens vier thema’s. In een eerste thema rond verlichting en denken vind je de twee beroemde essays: Beantwoording van de vraag: Wat is Verlichting? en Wat betekent: zich oriënteren in het denken? De inleiding van Delfgaauw is hier langer dan de tekst van de twee essays samen, maar biedt dan ook een ruime visie op de problematiek van de Verlichting zoals die zich in de tweede helft van de achttiende eeuw stelde. Het tweede deel gaat over de idee van de geschiedenis. Hierin komen drie teksten aan bod: Idee voor een algemene geschiedenis in het perspectief van de wereldburger, Vermoedelijk begin van de menselijke geschiedenis en Het einde van alle dingen. Het is opvallend hoe vele van deze ideeën van Kant over ontwikkeling van onze samenleving vandaag nog zeer actueel zijn en kunnen helpen verder na te denken over de toekomst. Het derde thema gaat over de verhouding tussen theorie en praktijk aan de hand van het essay Over de gemeenplaats: dat kan in theorie wel juist zijn, maar deugt niet voor de praktijk. Kant geeft hier niet alleen theoretische beschouwingen over de moraal als zodanig, maar gaat ook concreet in op de verhouding van de theorie tot de praktijk in het staatsrecht en in het volkenrecht. Een laatste deel is het essay De eeuwige vrede .waarin Kant zijn visie geeft op de vredespolitiek en de voorwaarden daartoe. Zijn gedachten lopen hier vooruit op een algemene erkenning van de democratische wereldorde. Ook de grond-idee van de latere Volkenbond en de nog latere Verenigde Naties wordt door hem geschetst als noodzakelijke weg naar de wereldvrede. Wie deze essays van Kant leest zal meteen aanvoelen dat hij niet alleen een puur filosofische theoreticus was, maar erg geïnteresseerd bleek in de problemen van de wereld en het lot van de mensen, iets wat eigenlijk de taak van elke filosoof dient te zijn.

Deze Kantuitgave is zeer goed verzorgd, met een aangename bladspiegel en een handig notenapparaat onderaan elke pagina. Elk thema bevat ook de verwijzing naar de oorspronkelijke Duitse uitgaven en enkele noten in verband met de vertaling. We mogen er ons terecht over verheugen dat met deze bundel Kant voor ons taalgebied veel toegankelijker is geworden.

Jonneke M.M. Naber, Freedom of religion: a precious right. A survey of advantages and drawbacks, Van Gorcum, 2000.

Godsdienstvrijheid is een van de meest fundamentele rechten van de mens. De snelle ontwikkeling van het multiculturele leefklimaat confronteert de tot voor korte tijd nog gesloten samenlevingen met de leefpatronen en gewoontes van andere culturen en dus ook met hun godsdiensten. Het is niet makkelijk om dit fenomeen probleemloos te aanvaarden, omdat godsdienst meestal te maken heeft met de erkenning van absolute waarden die geen tegenspraak dulden. In artikel 18 van de Universele verklaring van de Rechten van de Mens wordt gestipuleerd dat iedereen het recht heeft op vrijheid van denken, geweten en godsdienst. Dat betekent voor iedereen zowel vrijheid van mening en godsdienst in het forum internum (eigen innerlijk leven) als in het forum externum (publiek uitdrukking geven aan zijn godsdienst). De vrijheid in het forum externum kan slechts in uitzonderlijke gevallen beperkt worden, als ze door de wet worden voorgeschreven en noodzakelijk zijn voor de openbare veiligheid en moraliteit. Al werd dit artikel later bevestigd in verschillende internationale conventies en verdragen, toch wordt ook vandaag nog in heel wat politieke en maatschappelijke situaties dit recht onvoldoende geëerbiedigd, zoals niet alleen blijkt uit het recent opkomende fundamentalisme, maar ook uit het feit dat zelfs democratische staten (zoals België, Frankrijk, e.a.) registers aanleggen van allerlei religieuze bewegingen die dan makkelijk als ‘te controleren sekten’ worden bestempeld..

De Nederlandse Zendingsraad, samen met de Commissie Justitia et Pax-Nederland en het Bureau Beleidsvorming Ontwikkelingssamenwerking hebben voor het jaar 2000 een project opgezet om de problemen rond godsdienstvrijheid in een open klimaat aan bod te brengen. Het voorliggende boek, onder de redactie van Jonneke Naber, is een eerste resultaat van dit project. Het is een waardevol boek geworden waaraan naast de redacteur maar liefst 18 auteurs uit de hele wereld hebben meegewerkt. De eerste bijdragen behandelen hoofdzakelijk enkele algemene aspecten van de problematiek, zoals historische benaderingen, de omschrijving van vrijheid van religie, de gelijke rechten van vrouwen t.a.v. godsdienstbeoefening, groeiende religieuze intolerantie in West-Europa. Daarnaast komt een breed palet van lokale vormen van godsdienstvrijheid en/of -beperking aan de orde, beschreven door mensen die de toestanden zelf ervaren hebben. Het is boeiende wetenschappelijke literatuur die de zeer verscheiden invalshoeken op een serene, maar soms beklemmende wijze tot uitdrukking brengt. De scheiding van kerk en staat in Frankrijk, religie in het post-communistisch Rusland, godsdienstvrijheid bekeken vanuit de islam (Iran, Sudan), het boeddhisme (Sri Lanka), het hindoeïsme (India). Het geeft te denken. Maar ook het streven naar godsdienstvrijheid bij de armen van Latijns-Amerika en de voodoo-aanhangers in Haiti zijn beklijvende problemen binnen deze context.

Voor wie een open interesse heeft voor de problematiek van de godsdienstvrijheid, is dit boek een belangrijk studiedocument dat veel en objectieve informatie biedt rond de voordelen maar ook eventuele nadelen van godsdienstvrijheid. Ook het notenapparaat bij de meeste bijdragen biedt interessante verwijzingen. Een aanrader voor studiegroepen en opleidingen die kennis en ontwikkeling van multiculturaliteit hoog inschatten

terug naar lijst

RECENSIE VAN:  Stephen Toulmin, Terug naar de rede, Agora/Pelckmans, 2001.

De filosofie zit vandaag erg verveeld met de vraag naar de betekenis van de rationaliteit. In de Moderne Tijden wordt sinds Descartes rationaliteit erg eenzijdig beschouwd als een haast wiskundige manier van redeneren gebaseerd op theorie en universele zekerheden. Het filosofisch oeuvre van Stephen Toulmin, momenteel hoogleraar aan de University of Southern California in Los Angeles, is er steeds op gericht geweest aan die ernstige onbalans een nieuw evenwicht te geven door aandacht te vragen voor een bredere vorm van redelijkheid. In dit nieuwe boek brengt Toulmin, haast geschreven als een testament (° 1922), een vurig pleidooi om naast theoretische reflectie ook ruimte te geven aan de menselijke ervaring als bron van kennis. Dat niet alleen in de concrete dagelijkse leefwereld van praktische beslissingen, maar ook in het wetenschappelijk onderzoek zelf. Volgens Toulmin bestonden er vanaf de klassieke Oudheid tot het midden van de zestiende eeuw veelsoortige manieren van denken en handelen (kennis, ervaring, redenering, intuïtie, enz.) die hij de balans van de rede noemt. Maar de groeiende onzekerheid die vanaf de zestiende eeuw (Luther, Galileï, de Dertigjarige Oorlog, enz.) het Westen parten speelde, vroeg als het ware een nieuwe zekerheid op vele vlakken van de samenleving. Deze kreeg haar basis in de filosofische en wetenschappelijke theorieën van Descartes en Newton. Zo ontstond de ‘droom van de exacte taal’, een rationaliteit die zich spiegelde aan de mechanica van Galileï en de Euclidische meetkunde en zich steunde op het logisch bewijs. Deze opvatting heeft het denken tot diep in de twintigste eeuw blijven bepalen. Zelfs Wittgenstein, Toulmins leermeester, was er niet helemaal vrij van, zeker niet in de eerste periode van zijn wetenschappelijk werk. Toch zijn er ook altijd barsten geweest in dat uniforme funderingssysteem, zoals de sceptische rol die Michel de Montaigne speelde, de discussies rond het Angelsaksisch empirisme; het drielichamenprobleem van Poincaré, de filosofie van Dewey en zelfs van de latere Wittgenstein. De aanspraken van de hedendaagse wetenschappen zijn heel wat bescheidener geworden en laten veel meer plaats voor onzekerheid en ‘onvoorspelbaarheid’, dat zowel in de natuur- als in de menswetenschappen. Er is weer ruimte voor de rede in haar bredere betekenis. De (wetenschappelijke) feiten worden opnieuw geplaatst in hun historische en lokale context in plaats van zich een universele en abstracte betekenis aan te meten. De grote opdracht voor onze eeuw is opnieuw te leren leven met die onzekerheid.

Een uitermate boeiend boek, sterk historisch gedocumenteerd, waarin de hartslag van een praktisch filosoof voelbaar is. Niet dat Toulmin de verworvenheden van de wetenschap of de techniek zou afwijzen, maar hij staat erg kritisch tegenover onwrikbare ideologieën en abstracte theorieën. De menselijke natuur is te complex om haar te vangen in één formeel systeem. Het realiseren van evenwicht tussen rationaliteit en evenwicht kan ons leven en samenleven nieuwe perspectieven bieden. Daarom kan dit boek zowel natuur- en menswetenschappers als filosofen een sprankel hoop geven in hun zoektocht naar een efficiënt instrument om samen morele, medische en politieke kwesties aan te pakken. (16/08/01)