1.  Wat is ‘agency’? 

1.1.   de opkomst van een onlife world 

De termen ‘agent’ en ‘agency’ worden tegenwoordig veel gebruikt in de wereld van de slimme technologie (smart technology). In dat kader denken we hier allereerst aan de term intelligente assistent (pva, the personal virtual assistant, de geüpgradede versie van de pda, the personal digital assistant van het einde van de jaren negentig). Eigenlijk gebeurt er hier iets wonderlijks. Dingen komen tot leven en bevolken onze dagelijkse leefwereld met nieuwe animaties en betrekken zich op onze eigen leefsituatie. Ze krijgen stilaan zelfs een quasi-menselijke verschijningsvorm. De Nederlandse antropologe Mireille Hildebrandt noemt dit verschijnsel een ‘onlife world’, een wereld waarin virtuele facts feitelijk deel uitmaken van het dagelijks leven. De dingen zijn niet meer offline, maar ze zijn onlife. Er komen duidelijk nieuwe spelers op het veld, letterlijk tussen ons in en zij krijgen een belangrijke plaats en functie in de ontwikkeling van onze leefwereld. Het gaat hierbij om nieuwe communicatiepatronen die geleidelijk onze bestaanswereld binnendringen en nieuwe verbindingen doen ontstaan tussen ons en onze omgeving. Hoe sterker de artificiële intelligentie ontwikkeld wordt, hoe meer deze aspecten ons leven gaan bepalen. ‘Agency’ is dan  voor de mens geen louter eigenstandig handelen, maar een handelen in verbinding met apparaten die ons ondersteunen of zelfs gaan leiden. Zouden we daaruit niet veel kunnen leren voor onze samenwerking en verbinding met andere mensen?

1.2.  vanuit de etymologie van ‘agency’ 

Etymologisch komt het woord agency van het Griekse werkwoord αγω (ago) en het Latijnse werkwoord agere. Beide woorden betekenen: doen, handelen, in beweging brengen. De betekenis is geleidelijk versmald naar zijn economische en politionele betekenis: een agentschap van een bank en een politieagent. Daarom is de term  ‘agent’ in ons Nederlandstalig gebied niet of moeilijk bruikbaar in verband met leiderschap. Uit de etymologische stam  wordt duidelijk dat het woord  ‘agency’ een veel ruimere en meer open betekenis kan hebben. Allereerst kan je stellen dat ieder mens een handelend wezen is, een agent (agens),  iemand die een gevoel heeft voor eigen waarden en in staat is om voor zichzelf bepaalde doelen na te streven.   

1.3.   Constructivisme

In de literatuur over leiderschap krijgt de term ‘agency’  vandaag een duidelijk constructivistische betekenis. Het constructivisme gaat uit van het feit dat in principe de werkelijkheid niet vooraf gegeven is, maar dat de mens zijn werkelijkheid zelf voortdurend in elkaar zet. De nadruk ligt op het gegeven dat mensen in hun  dagelijks handelen, hun ‘agency’, zelf creatief hun werkelijkheid tot stand willen brengen  in onderlinge dialoog en kritische samenwerking, in een soort peer review waarin ze elkaar als evenwaardige partners steunen, evalueren, bekritiseren, controleren en versterken. Deze sociaal constructivistische benadering is niet nieuw in de sociale wetenschappen, maar wel in studies over leiderschap. Men ontdekt geleidelijk dat leiderschap niet langer de functie is van één individu met de nodige leiderschapskwaliteiten, maar  van onderuit wordt opgebouwd door het samenspel van alle deelnemers die als actoren hun eigen inbreng hebben.  ‘Agency’ is dus een basiskwaliteit van leiderschap. Leiderschap kan dan gezien worden als opgebouwd, geconstrueerd door interpersoonlijk beïnvloedingsprocessen, als een relationele praktijk waarin mensen met elkaar beslissingen nemen en samenwerken om vanuit hun handelen goede resultaten te bekomen.

1..4.   een discursieve benadering

Een van de belangrijkste vormen van handelen is spreken. Volgens de beroemde filosofe Hannah Arendt is het ‘kunnen spreken’ voor de mens zelfs een tweede geboorte, het thuiskomen in de dialoog waarin je je mening laat horen, maar waarin je  ook van inzicht kunt veranderen als je naar een ander luistert. Je merkt zelfs pas door het gesprek met een ander wie je zelf bent en waar je staat. Het is in het gesprek dat je voluit jezelf wordt.

Taal als gesproken vorm van communicatie – in haar brede betekenis – kan je dus zien als een vorm van sociale actie waarin mensen dingen doen met woorden en op die manier samen betekenissen en meningen construeren in algemene of specifieke sociale interacties.  Deze vorm van talig handelen kunnen we een discours noemen, een vorm van communicatie waarin mensen hun visies en hun dromen, hun verlangens en hun relationele patronen naar voren brengen.  Daarom dienen we ons meer te focussen op lokale en situationele discoursen met een kleine ‘d’ dan op de discoursen met een grote ‘D’ die eerder abstraherend werken en alles inpassen in grote lijnen of structuren. Het discours is een essentiële factor van ‘agency’. Zonder discours zou ‘agency’ wellicht inhoudsloos of hol blijven, alleen maar dingen doen die puur op overleven gericht zijn, maar geen ontwikkeling mogelijk maken.

In deze discursieve benadering van ‘agency’ is het essentieel een goed begrip te hebben van  het fenomeen dialoog. De Amerikaanse denker David Böhm beweert in zijn bekende boek On Dialogue dat dialoog veel meer is dan alleen maar converseren of discuteren. Volgens Böhm is een dialoog een stroom van betekenissen die door en tussen mensen beweegt en waaruit nieuwe, gezamenlijke betekenissen ontstaan. Dialoog is in essentie een gezamenlijke creatie van betekenissen, dialoog is een gebeuren waarin mensen met elkaar iets nieuws ontwikkelen. Dialoog is dus altijd een creatief proces, een vorm van construeren, opbouwen. Dialoog is dan ook nooit af, eigenlijk altijd ‘under construction’. Nieuwe betekenissen die in de dialoog ontstaan zijn de aanzet voor verder gesprek, voor nieuwe perspectieven. In een dialoog moeten we immers steeds rekening houden met een tussenruimte waarin de deelnemers verschillende betekenissen toekennen aan dat wat gezegd wordt, ieder vanuit zijn of haar invalshoek. In een  dialoog is er een meervoudigheid van stemmen die op basis van gelijkwaardigheid met elkaar kunnen communiceren.

1.5.  discursieve ‘agency’ en leiderschap

Uit het voorgaande kunnen we enkele belangrijke gevolgtrekkingen maken i.v.m. leiderschap.

·           Op de eerste plaats volgt daaruit dat leiderschap een discursieve invulling moeten krijgen. Leiderschap is geen positie die op zichzelf staat, maar zich dient te ontwikkelen in gesprekken, discussies, permanent overleg, enzovoort. De centrale vraag hierbij is hoe leiderschap bepaald wordt en steeds opnieuw onderling bevraagd en versterkt wordt door de wederzijdse beïnvloeding van de sociale actoren.

·           In deze visie wordt leiderschap bepaald vanuit de relaties en de contexten waarin persoonlijke en morele leer- en uitwisselingsprocessen tussen mensen plaatsvinden. Leiderschap op basis van discursieve ‘agency’ is dus  een    relationele ‘agency’ waarin een wederzijdse beïnvloeding tot stand komt tussen actoren. Dit betekent dat leiderschap wordt gecreëerd in de ontmoetingen van mensen met anderen en dat er geen objectieve vorm van leiderschap bestaat los van deze sociale en gemeenschappelijke betekenisconstructie.

·          Ook in het organisatiedenken heeft een linguistic turn plaats gevonden, dat wil zeggen een toewending naar het gebruik van taal, discussie, gesprek, dialoog als basis voor de ontwikkeling van organisatie. Geleidelijk is men gaan zien dat het gesprek, en vooral de dialoog tussen de leden  de basis vormt van de procesmatige en sociaal geconstrueerde natuur van een organisatie, een bedrijf, een school. Men is steeds meer aandacht gaan krijgen voor het belang van communicatie en de talige uitwisseling als bron van samenwerking.

 ·           Deze discursieve benadering sluit nauw aan bij één van de belangrijkste verschuivingen uit onze hedendaagse wereld, namelijk de steeds sterker zichtbaar wordende opkomst van een mondiale netwerksamenleving.  Dit vraagt om een meer relationele benadering van macht (Manuel Castells , The Rise of the Network Society, 2004; Communication Power, 2013). We bevinden ons in toenemende mate in systemen en netwerken waarin macht vorm krijgt tussen verschillende actoren in een onderling verbonden netwerk. Deze nieuwe manier van kijken zouden we volgens Otto Scharmer ‘presencing’ kunnen noemen (samenvoeging van ‘presence’ en ‘sensing’), wat neerkomt op: het aanvoelen van en ons met onze volle aanwezigheid afstemmen op het hoogst mogelijk toekomstige potentieel  (Theory U: Leading from the Future as it Emerges, 2016).

1.6.  Een nakende crisis?

We leven in een wereld van intens conflict en een massief institutioneel failliet.  Het is duidelijk geworden dat de oude structuren die bijna volledig hiërarchisch en zelfs autoritair opgezet zijn onvoldoende functioneren om tegemoet te komen aan de nieuwe noden van de hedendaagse tijd. Het onderwijs heeft het moeilijk om aansluiting te vinden bij wat kinderen en jongeren vandaag beweegt, bij hoe ze voelen en denken, hoe ze deel worden van een digitale en technologische onlife wereld die steeds dieper indringt in hun bestaanswijze. Niemand die ernstig nadenkt kan nog ontkennen dat ons onderwijs vandaag groot gevaar loopt zich vast te rijden in een systemische crisis.

Oplossingen worden meestal nog gezocht in het teruggrijpen naar oude recepten en dromen van centralistisch leiderschap. Om de huidige systemische crisis van binnenuit aan te pakken durf ik geloven in een dynamische aanpak door een gedurfd patroon van discursief leiderschap waarin de ‘relationele agency’ van het team centraal staat.

2.  Connecting  -  Verbinding maken

 Uit het vorige is duidelijk geworden dat ‘agency’ meer is dan een louter individueel proces. Het overstijgt steeds de ruimte van het individueel belang. Hoewel ‘agency’ gaat over het handelen van het individu, is het  steeds gericht op het samenwerken met anderen. Daarom is ‘agency’ ook altijd verbinding tussen mensen.

 2.1.  ‘agency’ als verbinding

‘Agency’ verwijst naar het leggen van verbindingen tussen talloze heterogene elementen of personen: individuen, groepen, bewegingen, seksen, tradities, overtuigingen. ‘Agency’ doet de dingen stromen en is gericht op sociale effectiviteit. Volgens de Franse filosoof Gilles Deleuze is ‘agency’ (agencement) een wijze van handelen die een oneindige assemblage tot stand brengt tussen wat mensen willen en wensen. Gilles Deleuze gelooft in het tot stand brengen van assemblages (verketening) van wat mensen wensen in de scholen, de fabrieken, de samenleving, enz.  Zij drukken uit hoe mensen de wereld willen zien en hoe ze zichzelf daarin erkend willen weten en hoe ze met elkaar willen samenwerken.

Veel mensen leven in wat we een boulevard of broken dreams  kunnen noemen. Hun wensen zijn geleidelijk ondergesneeuwd in een levenswijze die getekend wordt door vervlakking en passieve horigheid. Als hun wensen niet erkend worden of worden weggewuifd, trekken mensen zich uit onmacht terug in een heimelijk ressentiment, een verinnerlijking van haat en wrokgevoelens.  We maken dit vandaag mondiaal mee op verschillende niveaus: terrorisme, Brexit, de verkiezing van Trump, neonazisme, extremistisch nationalisme, de opleving van het populisme,  enzovoort. Maar ook op het kleinere niveau herkennen we die woede in agressief gedrag, toenemend geweld, de banalisering van moord, chaotisch gedrag, enzovoort. Iinteressant boek over deze kwesties : Pankaj Mishra,  Tijd van woede. Een geschiedenis van het heden, Atlas Contact, 2017.

 2.2. naar een collaboratieve praktijk

Wellicht is de rol van het leidinggevende individu voor de komende tijd dat hij of zij mensen stimuleert en helpt om hun capaciteiten van ‘agency’ voluit te ontwikkelen, met de klemtoon vooral op samenwerking en verbinding. Zo zou men over leiderschap kunnen spreken als over ‘collaboratieve agency’. In ‘collaboratieve agency’ behoort leiderschap niet aan één individu vanuit een verkregen of verworven mandaat waarmee hij of zij alles regelt en bestuurt. Leiderschap wordt een gezamenlijke praktijk waarin mensen mogen deelnemen en met elkaar samenwerken. De term ‘praktijk’ verwijst hier naar een kunde, een manier van handelen waarin mensen hun capaciteiten tot uiting brengen om samen met anderen iets te realiseren. Leiderschap wordt een relationeel proces tussen mensen die in permanente interactie met elkaar vorm geven aan wat ze samen willen doen of tot stand brengen.  

Leiderschap wordt dan meerstemmig omdat het doordrongen wordt van meerdere ‘stemmen’ die elkaar voortdurend aanvullen en controleren in een kritische dialoog (cfr. Peer review).  Maar meerstemmigheid betekent ook verschil. Als mensen samenwerken is er steeds verschil in perspectieven, botsende normen en waarden, conflicterende belangen, andere gevoeligheden en voorkeuren, andere betekenissen en verwachtingen. In dit samenspel van verschil wordt het mogelijk samen processen te ontwikkelen die steunen op een ‘collaboratieve agency’ waarin alle betrokkenen betekenisvol mogen en kunnen zijn

2.3.  Collaboratief leiderschap en zelforganisatie

Collaboratief leiderschap betekent uiteindelijk dat het leiderschap zich ontwikkelt en functioneert als een zelforganiserend systeem. In tegenstelling tot wat men vreest, vindt men zelfs in complexe systemen allerlei vormen van zelforganisatie terug en dat op het hele gamma van ons wereldbestel. Dit systeem van zelforganisatie staat nog maar in de kinderschoenen staat en wordt nog maar sporadisch toegepast. Het gaat hier eerder over de opkomst van een zelforganiserend principe waarin de ‘agency’ van de individuele mensen serieus genomen wordt en aan elkaar verketend wordt tot een systemisch geheel van zelforganisatie en collaboratief leiderschap. Uiteindelijk is dit principe van zelforganisatie helemaal niet vreemd aan de mens, al zijn we ons daarvan weinig of niet bewust. Ons meest centrale deel, onze hersenen, zijn een complex systeem van zelforganisatie. We zouden ons hele leven meer moeten durven organiseren vanuit dit fenomeen dat zich permanent in ons dagelijks functioneren afspeelt.

 2.4.  Intermezzo:  ‘piecemeal social engineering’

 In deze omschrijving van  ‘collaborative agency’ bevinden we ons op het terrein van utopisch denken. Het gevaar is groot dat utopische denkers de ideeën te snel gerealiseerd willen zien in de werkelijkheid wat haast onvermijdelijk uitloopt op een mislukking. Toch is utopisch denken van groot belang om de dingen anders te gaan zien en te zoeken naar wegen om de werkelijkheid te veranderen. We kunnen ons hiervoor richten naar de socioloog Karl Popper met zijn idee van ‘piecemeal social engineering’, een manier van werken waarbij we in de samenleving (de sociale context) veranderingen bij gedeelten aanpakken. Utopisch denken is  gericht op verheven en abstracte doelen die we uiteindelijk willen bereiken, bijvoorbeeld een school met volledig collaboratief leiderschap waarin alle teamleden voluit betrokken zijn. Maar dat is niet ineens te realiseren. Daarom richt piecemeal social engineering zich op concrete, goed te overziene doelstellingen, bijvoorbeeld: hoe bestuurstaken verdelen onder teamleden, hoe samenwerking bevorderen, hoe teamleden bewust maken van hun ‘agency’, hoe een hoger gevoel van betrokkenheid creëren, enzovoort. Het komt er op aan dingen uit te proberen  in functie van ons uiteindelijk doel met de methode van trial-and-error.

3.    Hoe werken aan ‘collaboratieve agency’

3.1.  de rol van de individuele leider in collaboratief leiderschap 

Als leiderschap ingevuld wordt op een relationele, discursieve en horizontale wijze, is het wellicht vreemd nog steeds te spreken over ‘leiders’, omdat dit een hiërarchische positie suggereert binnen een institutionele structuur en daarnaast de indruk wekt dat een leider in alle situaties diezelfde leidinggevende positie heeft. Daarom zal het misschien  nodig worden eerder te spreken over leiderschap dan over leiders. Leiderschap verwijst eerder naar een ‘rol’ die functioneert binnen een organisatie en niet noodzakelijk in handen ligt van één persoon, maar ook gedeeld kan worden door meerdere (of zelfs alle deelnemers) in de organisatie.  

Vermits collaboratief leiderschap een utopisch perspectief is, zal in de opbouw ervan de individuele leider een belangrijke rol blijven vervullen. Individueel leiderschap zal dan wel een nieuwe invulling krijgen. De leider ‘nieuwe-stijl’ moet leren om zijn of haar leiderschap niet langer te beschouwen als ‘leader-centric’.  Hij of zij zal moeten leren functioneren in een gemeenschappelijk proces dat gebaseerd is op interacties en sociale relaties tussen mensen. Het denken en doen van leiders komt altijd tot stand in een wederkerige relatie tot anderen.

Wordt het geen tijd om meer te gaan vertrouwen op wat in het team leeft, zelfs als dit leidt tot een langdurig en soms zelfs erg moeizaam proces? We hebben meer dan ooit nood aan deliberatieve praktijken die steunen op emancipatorische dialoog. We moeten dringend leren zien hoe de processen van ‘agency’ een verketening zijn van een veelheid van menselijke praktijken waarin ze hun wensen met elkaar verbinden tot nieuwe betekenissen en nieuwe realiteit. Deze situatie vraagt om een nieuwe, meer relationele en horizontale visie op leiderschap. Hoe kunnen we aan dit leiderschap-nieuwe-stijl vorm geven? Hoe kunnen we daaraan beginnen en waarmee dienen we in de loop van de processen rekening te houden?

3.2.  Hoe praktisch functioneren in (op weg naar) collaboratief leiderschap ?

Als centraal aandachtspunt zou ik willen stellen dat we niet zozeer mensen, maar wel een proces moeten leiden. Waar het allereerst en fundamenteel op aankomt is dat je het collaboratief proces van het team tot stand brengt, onderhoudt en beschermt, zodat iedereen in staat is om ten volle deel te nemen aan het teamwerk. Om de werking van dat collaboratief proces zo goed mogelijk te kunnen organiseren, bespreken we nu enkele belangrijke  praktische aanzetten waarmee we rekening dienen te houden.

 ·      Luisteren naar wensen en verhalen van de teamleden

Leren kijken naar hun ‘agency’: ieder mens is een handelend wezen, een agent (agens),  iemand die een gevoel heeft voor eigen waarden en in staat is om voor zichzelf bepaalde doelen na te streven door zelfbewust en strategisch te handelen. Daarom is het zo belangrijk dat hun wensen en hun verhalen aan bod mogen komen, zodat ze het gevoel krijgen dat ze erkend worden in hun ‘agency’.

·      Jezelf niet zien als individuele hiërarchische professional, maar als deelnemer in een relationeel proces.

Centraal staat hierbij het op gang brengen en houden van de motivatie die het potentieel van de teamleden vrij maakt en hun ‘agency’ zichtbaar en functioneel doet worden. Zo kan de groep geleidelijk aan zelf verantwoordelijk worden voor de organisatie en het functioneren van de school.

·      Zorg ervoor dat iedereen gehoord wordt.

Het betekent ook actief zoeken naar de meningen van wie niet gesproken heeft en met de groep overleggen welke ieders betrokkenheden en ideeën zijn als te discussiëren mogelijkheden.. Bovendien is het ook belangrijk na te gaan of zij ook met elkaar goed en positief communiceren. Dit mag uiteraard geen intrusieve vorm van bemoeienis worden, maar een bereidheid om iedereen voldoende kansen te geven.

·      Klemtoon op empowering

Empowering betekent bekrachtiging van eigen mogelijkheden, capaciteiten, zelfvertrouwen, enzovoort. Medewerkers dienende mogelijkheid te krijgen om de inhoud van hun job en de manier waarop ze die uitvoeren zelf vorm  te geven. Om hen hiertoe in staat te stellen, moet een school  enerzijds een aantal machtsbronnen voor medewerkers vrijmaken en anderzijds het systeem zo herontwerpen dat ze die macht ook kunnen hanteren. Om de ‘agency’ te bevorderen dient bij de medewerkers vooral kennis, vaardigheden en expertise versterkt te worden

·      Help de groep normen te stellen waarmee men kan leven.

Dit is van zeer belangrijk voor communicatie, vergaderen en algemene werking. Normen bevorderen respect, participatie en wederzijds vertrouwen. Normen hangen steeds af van de groep en mogen dus niet van buitenaf worden opgelegd Normen dienen ook altijd in gezamenlijk overleg te worden vastgelegd en bespreekbaar te blijven naargelang van de noden die in de groep tot uiting komen.

·      Tracht inclusiviteit aan te moedigen en te modelleren.

      Inclusiviteit betekent dat mensen in het team een omgeving vinden waarin ze zich geaccepteerd voelen. Hoe verscheiden ze ook zijn, in een team willen mensen gezien worden als individu met een eigen verhaal en  met eigen talenten. In dit kader is het bijvoorbeeld van groot belang dat je veel aandacht besteedt aan de nieuwkomers in de groep. Aanmoedigen en modelleren van inclusiviteit is iets wat op termijn tot erg positieve resultaten leidt.

·      Help mensen echt verbinding met elkaar te maken

Met het oog op het ontwikkelen van vertrouwen moeten mensen tijd krijgen om elkaar beter te leren kennen. Daarom is het nodig een sfeer te scheppen die veilig en open is. Een collaboratief leider moet dan ook vertrouwen geven aan de teamleden en hen aanmoedigen dat ook voor elkaar te hebben.

·      Bemiddel conflicten en geschillen

In haast elke groep is conflict meestal onvermijdelijk. In collaboratieve teams moet je elkaar er frontaal mee confronteren. Conflicten oplossen is niet voldoende, ze moeten creatief en constructief gebruikt worden om het vertrouwen en de verdere werking van de groep uit te bouwen. Conflicten en wederzijdse kritiek horen essentieel bij de goede  werking van peer review. Een collaboratief proces is niet gericht op consensus, maar op de positieve verbinding tussen mensen.

·      de besturing en de uitvoering van de benodigde werkzaamheden liggen in dezelfde hand

In een collaboratief proces ligt in principe alle verantwoordelijkheid in dezelfde hand.  Uiteindelijk is iedereen verantwoordelijkheid voor het goed functioneren van het geheel. Er blijft wel duidelijk een verscheidenheid van taken op basis van capaciteiten, tijd, interesse, gevoeligheden, enzovoort. Toch blijft de gezamenlijke verantwoordelijkheid centraal. Daarom zijn gezamenlijke evaluatie en wederzijdse controle essentiële tools. Steeds weer opnieuw zal men werk moeten maken van collaboratieve probleemoplossing en van het samen nemen van de nodige beslissingen.

·      Help de groep mechanismen te scheppen en te gebruiken voor het werven van ideeën.

Essentieel voor een collaboratief proces is het samen blijven zoeken naar nieuwe ideeën. Daarom is het nuttig een regelmatige brainstorming met elkaar te doen. Ook elkaar aanzetten om tijd te maken voor literatuur en onderzoek. Men kan ook de hulp van deskundigen van buiten de groep inroepen met voordrachten, gesprekstechnieken en training in allerlei capaciteiten  Op deze manier blijft de groep toekomstgericht denken en werken.

·      Beklemtoon en bescherm een open proces

demografische verschuivingen en superdiversiteit

DE  DREIGING  VAN  HET  NEOCONSERVATISME

In de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw bleek er een nieuwe wind te waaien in de wereld. Het was de tijd van de contestatie, de studentenrevoltes, het aggiornamento van Johannes XXIII en het Tweede Vaticaans Concilie, het geloof in een groeiende eenwording van de wereld,  de opkomst van de groene beweging en het feminisme, sterke aandacht voor de derde wereld, nieuwe tendensen in opvoeding en onderwijs, bevrijding van de seksualiteit, enzovoort. Het progressieve gedachtegoed van de Verlichting en de Franse Revolutie bleek uiteindelijk ingang te vinden bij de bredere lagen van de bevolking. Maar vandaag dreigt die optimistische sfeer om te slaan en hoor je steeds meer zeggen dat onze westerse beschaving in crisis is. Immigratie, vervaging van waarden- en normen, druggebruik, criminaliteit, overbevolking, groeiende werkloosheid en armoede, verloedering van de natuur, culturele afstomping: het zijn allemaal tekenen, zo zegt men, dat onze westerse beschaving zichzelf geleidelijk vernietigt. De Nederlandse rechtsfilosofen Paul Cliteur en Andreas Kinneging spreken zelfs uitdrukkelijk over een toenemende decadentie. Volgens hen wordt het hoog tijd terug te keren naar het conservatieve gedachtegoed waarin de traditionele normen en waarden centraal staan. Alleen zo kunnen we ons behoeden voor een definitief verval. Maar is zulk conservatisme wel een oplossing voor onze sterk veranderende samenleving? Is het niet eerder een reflex van angst en machteloosheid die ons opsluit in een wereld van zelfgenoegzaamheid en het grote gelijk?

oorsprong 

De strekking van het conservatisme is niet nieuw. Als filosofische stroming dateert het reeds uit het einde van de 18^de eeuw. Het was vooral de Britse auteur Edmund Burke die in zijn werk Reflections on the Revolution in France (1790) sterk reageerde tegen de progressieve ideeën van de Verlichting en de Franse Revolutie. Hij beklemtoonde vooral dat de nieuwe ideeën over de zelfstandigheid van de menselijke rede en de slogans van vrijheid, gelijkheid en broederlijkheid een grote bedreiging vormden voor de Europese cultuur. Volgens hem moet een cultuur de maatschappelijk gegroeide en bestaande waarden zoveel mogelijk bewaren en blijvend verbinden met de traditie en de natuur. Hij stond erg argwanend tegenover de macht van de rede en de vooruitgang, die met de Franse Revolutie opgang maakten. Politiek gezien reageerde hij tegen de idee dat een meerderheid van de bevolking het voor het zeggen zou krijgen en pleitte voor een bestuur door een elite van wijze en ervaren mannen (geen vrouwen), zoals een koning of de adel dat in het verleden steeds hadden gedaan.  Hij was wel niet helemaal afkerig van maatschappelijke, sociaal-culturele en politieke vernieuwing, maar die moet volgens hem  nadrukkelijk verbonden blijven met de culturele wortels van het verleden. De klemtoon ligt bij Burke nadrukkelijk op het behoud van wat verworven is, op ontzag, eerbied, plichtsgevoel en respect. Allemaal waarden die hij bij het ‘barbaarse’ gepeupel van de Revolutie niet herkende en die het kader moeten vormen voor een dringende restauratie.  Deze basisideeën van Burke werden later overgenomen door beroemde politici als Winston Churchil, Margareth Tatcher, Ronald Reagan en meer recent nog Pim Fortuyn, maar ook door filosofische denkers als Karl Popper en Francis Fukuyama. Vandaag  liggen zij goed in de markt bij heel wat politici en denkers die ze gebruiken (en misbruiken) om broodnodige maatschappelijke veranderingen en vernieuwingen te bestrijden, tegen te houden en zelfs terug te draaien. Je kan terecht spreken over een neoconservatisme, een stroming waarin de traditionele conservatieve ideeën opnieuw opgang maken. 

neoconservatisme

In een tijd waarin tal van veranderingen plaats vinden zoeken mensen opnieuw naar veiligheid en zekerheid. Het conservatieve gedachtegoed is daarvoor een haast vanzelfsprekend toevluchtsoord. Dat hedendaagse neoconservatisme is vooral tot ontwikkeling gekomen in de Verenigde Staten van Amerika. De Amerikaanse neoconservatieven gaan ervan uit dat zij, net als Burke twee eeuwen geleden, zich moeten verzetten tegen de effecten van de revolutie die begon met de vernieuwingen in de jaren zestig van de vorige eeuw.  Om wat zij decadentie van de laatste decennia noemen te bestrijden willen zij teruggrijpen op de grondslagen van een liberale ordening die verloren is gegaan en dringend in ere hersteld moet worden. De grondlegger van het Amerikaanse neoconservatisme is de politiek filosoof Leo Strauss die een directe invloed heeft uitgeoefend op belangrijke politieke figuren in de VS, zoals Donald Rumsfeld (minister van Defensie) en Paul Wolfowitz (president van de wereldbank). De belangrijkste neoconservatieve groep vormen de leden van het Project for the New American Century (PNAC), een rechtse denktank, opgericht in 1997, wiens doel het is om hun neoconservatieve gedachtegoed te verspreiden in de VS en over de gehele wereld. Ze werd opgericht door onder meer Jep Bush (broer van de president), Donald Rumsfeld, Dick Cheney, Jeane Kirkpatrick, Francis Fukuyama, Paul Wolfowitz. Zij gaan ervan uit dat het Amerikaans leiderschap goed is voor zowel Amerika als voor de rest van de wereld en dat zulk leiderschap moet steunen op militaire kracht, diplomatieke energie en overtuiging vanuit conservatieve morele principes. Deze denktank oefent momenteel een verregaande invloed uit op president Bush en zijn entourage, zodat de neoconservatieve ideeën steeds meer ingang vinden in de Amerikaanse politiek. Het Amerikaanse imperialisme (inmenging in de binnenlandse politiek van andere landen) is dan ook één van de belangrijkste doelwitten. De actuele ontwikkelingen in Afghanistan en Irak en de wereldwijde strijd tegen het terrorisme worden grotendeels vanuit die neoconservatieve denktank bepaald. Zij gaan ervan uit dat de wereldorde op de eerste plaatst geregeld moet worden met militaire macht. Enorme massa’s geld worden ingezet om de ‘noodzakelijke’ oorlogen te financieren en daarmee de wereldmacht van Amerika te versterken. Geleidelijk bezetten mensen uit die conservatieve denktank ook belangrijke posten in de politieke en de rechterlijke wereld, zoals Paul Wolfowitz als president van de Wereldbank, John Bolton als Amerikaans ambassadeur bij de UNO en John Roberts als voorzitter van het Hooggerechtshof.  De Bush-administratie weet haar juiste mannen te kiezen.

neoconservatisme in Vlaanderen

Ook in Vlaanderen krijgt het neoconservatisme steeds meer aanhang, zij het uiteraard op een andere manier en met andere doelstellingen dan in de VS. Hier ligt de klemtoon meer op het verspreiden van conservatieve denkbeelden en het beïnvloeden van het binnenlands beleid vanuit die denkbeelden.  Een van de sterkste vertegenwoordigers ervan is de rechtse denktank  Nova Civitas (Nieuwe Stad) opgericht door de Gentse liberale denker en hoogleraar Boudewijn Bouckaert. Hij gaat ervan uit dat wij vandaag niet zozeer in een economisch crisis verkeren maar dat de huidige crisis vooral een morele crisis is. Dat komt bijvoorbeeld tot uiting in de eerste woorden van de beginselverklaring van Nova Civitas : “Vlaanderen ontsnapt niet aan de morele crisis die de hele westerse wereld kenmerkt. Het Westen dreigt zijn bewustzijn te verliezen dat de volgende maatschappelijke en ethische waarden het groot hebben gemaakt, namelijk individuele vrijheid en verantwoordelijkheid, een door de grondwet en rechtscultuur beperkte staatsmacht, een democratische volksvertegenwoordiging die de regering controleert, vertrouwen in het gezin als opvoedingsomgeving, vertrouwen in vrijwillige actie als motor van sociale vooruitgang.“ In haar concrete politieke opvattingen wordt Nova Civitas sterk bepaald door de traditionele conservatieve liberale denkbeelden. Zo pleit Nova Civitas onder meer voor de sanering (?) van de arbeidswetgeving, de  verlaging van de vennootschapsbelansting, het verbieden van stakingspiketten, minder centraal gestuurde regelingen van cao’s, beperking van de werkloosheidsuitkering in de tijd en sterkere controle erop, afschaffing van het homohuwelijk, wettige zelfverdeding van eigendommen (ook met wapens), pleidooi voor een jeugdsanctierecht in plaats van de  jeugdbeschermingswet, aanpassing van het Belgisch buitenlands beleid aan de Atlantische (lees Amerikaanse) koers, versterking van de Europese militaire inbreng in de NATO. Al deze zaken wijzen er overduidelijk op dat ook in Vlaanderen het neoconservatisme opgang maakt, zowel op politiek als op economisch en sociaal niveau.  

religieus neoconservatisme

Niet alleen op politiek vlak, maar ook op het religieuze niveau breekt het neoconservatisme door. Dat komt onder meer sterk tot uiting bij de Roomse kerkleiding die sinds het pontificaat van Johannes Paulus II de conservatieve tendensen sterk aanmoedigt. Denk maar aan de grote invloed die de conservatieve beweging Opus Dei gekregen heeft vooral door de benoeming van bisschoppen die deze beweging aanhangen of er toe behoren. Ook de  huidige paus blijkt deze conservatieve lijn door te trekken. Een aflaat als ‘geschenk’ aan de jeugd bij de jongerendagen in Keulen (augustus 2005) is daarvan een veeg teken aan de wand. Ook het hernieuwde gesprek met de dissidente beweging van wijlen bisschop Lefèvre ligt in die lijn. En wat gezegd van  zijn houding tegenover de homo’s, nu hij zelfs wil verbieden dat homofiele jongeren naar het seminarie komen, ook als ze in celibaat willen leven. En waarom moest Kardinaal Danneels een speciale persconferentie geven om te zeggen dat hij volledig achter de paus staat? Getuigt dit niet van het sluiten der rangen in het conservatieve veld?

Maar nog belangrijker is dat het groeiende religieuze conservatisme zich niet beperkt tot  een louter binnenkerkelijk fenomeen dat  alleen maar de orthodoxie van de leer opnieuw centraal stelt, zoals de huidige paus dat vroeger als prefect van de Congregatie voor de Geloofsleer met harde hand heeft gedaan. (Gaat hij als paus dezelfde weg blijven volgen?)  Het gaat bij het religieuze conservatisme om een veel breder fenomeen waarin een nieuwe vorm van  vermenging van kerk en staat de kop opsteekt. Het is algemeen bekend dat bij de laatste presidentsverkiezingen in Amerika Bush voor een groot deel zijn verkiezing te danken heeft aan  allerlei protestantse groepen en sekten die de neoconservatieve waarden van gezin, autoritair gezag, anti-abortus, enzovoort sterk beklemtonen. Zij beschikken dikwijls over grote fondsen en tv-zenders, zoals die van de beroemde Billy Graham en zijn zoon. Voor wat hoort wat en Bush tracht nu in zijn beleid verschillende van hun eisen in te willigen.

Naast deze politieke ondersteuning brengen de neoconservatieven ook allerlei acties op gang om het onderricht van de scheppingsleer (het creationisme)  opnieuw tot verplichte leerstof te maken in het vak biologie als een alternatief voor de evolutieleer. Het creationisme is de opvatting dat het heelal en de aarde, maar ook alle planten, dieren en de mens hun ontstaan te danken hebben aan een scheppingsdaad door God. Een mildere vorm hiervan is de opvatting dat achter de evolutie een ‘intelligent design’ (bewust plan) verborgen ligt. Gecharmeerd door deze laatste opvatting wil ook in Nederland de CDA-minister Maria van der Hoeven dat  in wetenschappelijke kringen, maar ook in de scholen opnieuw een discussie op gang wordt gebracht over de scheppingsleer en de evolutietheorie. Deze ministeriële idee heeft in Nederland reeds voor heel wat heibel gezorgd, al heeft de Tweede Kamer tot hiertoe er nog geen oren naar. Het gevaar is echter groot dat men langs deze neoconservatieve tendensen teruggaat naar een letterlijke interpretatie van de bijbelse scheppingsverhalen en naar vroegere voorwetenschappelijke theologische opvattingen. Men vergeet dan dat de bijbelverhalen geen historische verslaggeving doen, maar een religieuze boodschap brengen die niet op hetzelfde vlak ligt als de hypothesen of feiten van de wetenschappen. 

de dreiging van het kwade 

Wat zit er nu als denkpatroon achter dit alles? De oorsprong van het conservatisme ligt in de oppositie tegen de Verlichting en de Franse Revolutie, zoveel is duidelijk. Heel wat denkers en politici nemen het niet dat het Verlichtingsdenken zo’n sterke nadruk legde op de redelijke vermogens van de mens die hem in staat stellen een vrij en zelfstandig individu te zijn, zoals Kant dat helder geformuleerd heeft in zijn bepaling van de Verlichting. In tegenstelling tot deze optimistische visie op de mens gaat het conservatisme ervan uit dat de mens slechts over geringe kenvermogens beschikt en zich daarom niet kan losmaken van tradities en instituties. Voor hen is het Verlichtingsdenken een vorm van hybris (hoogmoed). Het vergeet te vlug dat de mens van nature geneigd is tot het kwade, m.a.w. dat hij permanent moreel tekortschiet. Als je de mens aan zichzelf overlaat, zal hij onvermijdelijk terecht komen in chaos en moreel verval. De zogenaamde verlichte rede loopt volgens het conservatisme onvermijdelijk verloren in de duisternis. De rede kan dus niet gezien worden als hoogste gezag, vermits ze onderworpen is aan de lagere instincten van de mens. De huidige samenleving is daarvan volgens die visie het beste bewijs. Het Verlichtingsdenken heeft zichzelf vastgereden in egoïsme, conflicten, oorlogen, terrorisme, uitbuiting, verwoesting. De wortel van dat kwaad ligt in de mens zelf die behept is met een groot aantal kwade neigingen. Het kwaad in ons is in zekere zin normaler en natuurlijker dan het goede. We doen gemakkelijker kwaad dan goed. Het kwade gaat als het ware vanzelf, het goede vraagt inspanning. Toch is volgens de (neo)conservatieven de mens niet gedoemd tot alle kwaad. Waar het op aankomt is een innerlijke strijd te voeren tegen het kwaad in onszelf, al kan dat kwaad nooit helemaal overwonnen worden. De mens heeft nood aan een innerlijke zelfdwang (‘inner control’) om op het rechte pad te blijven. Hier speelt het geweten een voorname rol als wegwijzer die aangeeft hoe de mens moet handelen.  Maar wanneer de innerlijke zelfdwang en bijgevolg de aanspraak van het geweten ontbreekt, is er een controle van buitenaf nodig om orde en harmonie te handhaven. De conservatieven zien deze uitwendige controle op de eerste plaats als een sociale controle die de basis moet zijn van een permanente gewetensvorming die allereerst moet gebeuren door de daartoe meest aangewezen instellingen, vooral het gezin, de school en de kerk.

 de droom van de vaste orde

Op het eerste gezicht lijkt er met deze stellingen van het conservatisme niet zoveel mis te zijn. Wellicht herkennen heel wat mensen zichzelf daarin. Maar wanneer je er wat dieper op ingaat, merk je wat de onderliggende teneur van het conservatisme is. Het is een pessimistische visie op de mens die ervan uitgaat dat alleen discipline en morele autoriteit de mens op het rechte spoor houden. Daarom wil zij de zwakheid straffen en de sterkte belonen. Het conservatief model steunt op een gezin (of een regering) rond een autoritaire, dominante vaderfiguur en veronderstelt dat de ‘kinderen’ (of de burgers) gedisciplineerd moeten worden om verantwoordelijke ‘volwassenen’ te worden. Waar het op aankomt is dat de traditionele waarden van de samenleving worden doorgegeven. Er is geen plaats voor zoeken en experimenteren. Nieuwe wegen worden als gevaarlijk bestempeld. De moraliteit van het conservatisme wordt dus bepaald door de geest van het uniforme, alles hoort thuis in vaste en strenge kaders. Alles wordt nauwkeurig geregeld en nauwgezet gecontroleerd. Het is niet toevallig dat het laatste boek van Paul Cliteur de sprekende titel draagt: God houdt niet van vrijzinnigheid. Wie denkt in vrijheid en werkt aan bevrijding blijkt niet juist te zitten, want ‘voor God’ heeft alles heeft zijn vaste plaats in een groter geheel. In zulk perspectief wordt ook alles van bovenaf uitgelegd en verklaard. Men heeft het gevoel dat er uiteindelijk niets mis kan gaan, zolang je maar de bestaande orde niet verstoort. Zulke vaste orde zorgt weliswaar voor een sfeer ven vertrouwen en vanzelfsprekendheid. Maar tegelijk heerst er het regime van de angst. Men heeft schrik om uit de maat te vallen omdat men dan uitgestoten wordt of gestraft. Wie niet op eigen benen kan staan, heeft moreel gefaald en moet daarvoor worden terechtgewezen. In zulke leefsfeer leert men vlug dat zwijgen beter is dan spreken en niets doen beter dan handelen. Dit conservatisme is het regime van de gehoorzaamheid, dat leidt naar volgzaamheid en het aanvaarden dat de dingen zijn zoals ze zijn. De leider weet wat goed en slecht is en hij draagt het uit naar het volk. Hij vraagt geen toelating, hij accepteert geen discussie, hij doet wat gedaan moet worden en maakt gebruik van macht en autoriteit. In zulke maatschappij worden de sterken bevoordeligd en krijgen de zwakken weinig kansen. Zulke ‘autoritaire vaderfiguur’ heeft meer aandacht voor de regels van het systeem dan voor de noden van de mensen. Dat heeft uiteraard grote gevolgen op het terrein van de wereldorde. Door het geven van allerlei voordelen aan de betere groepen en het opzetten van voordelige belastingstelsels voor ondernemers, zal de  economisch-sociale politiek in dat systeem de kloof tussen rijk en arm vergroten. Ook de tegenstelling tussen Noord en Zuid zal toenemen, omdat de sterkste krachten zich juist in de rijkere landen bevinden en beschermende maatregelen tegen armoede en geweld op wereldvlak uitblijven. Erger nog, de arme landen worden steeds meer gezien als gewingewesten waar men kan werken met goedkopen arbeidskrachten om de toevoer luxeproducten naar de rijke landen te vergroten. Als het conservatisme de overhand krijgt, wordt onze maatschappij het speelveld van een kleine elite.

herbronning 

Het wordt hoog tijd dat wie progressief denkt, deze dreiging ernstig neemt. We mogen niet doen alsof het alleen maar achterhoedegevechten zijn die over enkele jaren voorbij zullen zijn. Onze samenleving mag niet verworden tot een maatschappij die opgesplitst wordt in twee sectoren: enerzijds de machtigen en rijken die alles voor het zeggen hebben, anderzijds de grote meerderheid van de bevolking die machteloos wordt of arm, uitgesloten of miskend. We hebben nood aan een rechtvaardige, democratische en menswaardige samenleving met een duurzame leefomgeving waarin ruimte is voor allen. De belangrijke waarden ven redelijkheid, vrijheid, gelijkheid en solidariteit staan daarin centraal. We beseffen zeer goed dat we hier voor een uiterst moeilijke opgave staan, sommigen beweren zelfs dat het een illusie is. De huidige evolutie binnen onze samenleving laat inderdaad niet veel goeds vermoeden. Toch zal het van de progressieve mensen afhangen of de toekomst nog kansen biedt.

Allereerst moeten we durven geloven in een positief en optimistisch mensbeeld. De Amerikaanse filosoof George P. Lakoff wijst erop dat wij dringend nieuwe kaders (frames) moeten ontwikkelen waarin ‘voedende waarden’ verhinderen dat onze leefsfeer steeds armer wordt. In plaats van te denken dat de mens vanuit zijn natuur geneigd is naar het kwade, komt het erop aan te zien dat de mens het goede kan realiseren en daartoe opgeroepen wordt. Moraal is dan niet langer een soort wachter die alleen maar het kwaad verhindert, maar wordt een oproep en stimulans om onze beste krachten te realiseren. Opvoeding en vorming spelen hierin een uitzonderlijke rol, niet als het doorgeven van uniform denken en handelen, maar als een stimulans tot groei en ontwikkeling.

Maar deze mentaliteitsverandering (morele herschikking of ‘reframing’) is zeker niet voldoende. Er is ook nood aan collectieve actie. Collectieve actie biedt immers een  versterking van optimale zeggenschap over het eigen leven. Door zich te verenigen met anderen krijgen mensen meer greep op hun eigen bestaan. De eerste sociale voorzieningen bij het einde van de negentiende eeuw waren mutualiteiten en vakbonden, de eerste vormen van wederzijdse hulp en emancipatie. Zij gingen ervan uit dat wie individueel onderhandelt over zijn loon of bij ziekte of werkloosheid op zichzelf is aangewezen, minder voor elkaar krijgt dan mensen die zich verenigen. In plaats van alleen maar een appèl te doen op de morele plicht van het individu, kan beter verwezen worden naar onze gemeenschappelijk belangen. We moeten dringend nadenken over nieuwe vormen van collectieve actie waarin mensen bereid zijn zich in te zetten voor gezamenlijke belangen. Er zijn al duidelijke sporen zichtbaar van deze weg. Allerlei actiegroepen rond lokale thema’s in verband met milieu, patiëntenzorg, mobiliteit, werkgelegenheid, enzovoort trachten te strijden tegen de nefaste gevolgen van een neoconservatieve politiek. Maar ook op wereldschaal zijn bewegingen als sommige NGO’s, de vredesbeweging en het andersglobalisme uitgesproken pogingen om een dam op te werpen tegen de slagkracht van het neoconservatisme. Onze hoop is dat ze voldoende adem zullen vinden om de lange strijd ten einde toe vol te houden.

terug naar lijst

In 1992 werd in  Rio een wereldtop georganiseerd waar Agenda 21 werd aangenomen met de bedoeling om de Derde Wereld in de 21ste eeuw een stapje hoger te brengen op de ladder van de ontwikkeling en dat mét het nodige respect voor het leefmilieu. Duurzame ontwikkeling dus. Vandaag tien jaar later is deze agenda  dode letter gebleven. De meeste aandacht ging inde voorbije tien jaar naar de toestand van het klimaat. Dat leidde in 1997 tot het Protocol van Kyoto, dat de industrielanden verplicht de uitstoot van kooldioxide tegen 2012 gevoelig terug te dringen. Maar de grootste vervuiler, de Verenigde Staten, doen niet mee. President Bush heeft kort na zijn aantreden het Protocol opgezegd, wellicht onder druk van enkele grote chemiereuzen en de oliemaatschappijen. Van 26 augustus tot 4 september 2002 werd in Johannesburg (Zuid-Afrika)  de derde Top van de Aarde over Duurzame Ontwikkeling gehouden.   Er staan heel wat thema's met concrete doelstellingen op de dagorde, zoals halvering van de honger in de wereld, halvering van het aantal mensen dat met minder dan één dollar per dag moet leven, halvering van ht aantal mensen dat het zonder veilig drinkwater moet stellen, meer en beter sanitair water voor meer mensen, betere scholing voor meer kinderen, met gelijkheid tussen jongens en meisjes; forse vermindering van kraambed- en kindersterfte, ht afremmen van aids en malaria. Timing: tegen het jaar 2015. Het grote probleem is echter dat de wereldpolitiek zijn greep op de wereldeconomie grotendeels of zelf bijna helemaal verloren is. De antiglobaliste Noreena Hertz legt er de nadruk op dat we vandaag een stille overname meemaken waardoor de industriële multinationals de macht over de wereld overnemen van de politiek. De top van Johannesburg zal hiervan bevestiging brengen of nieuwe wegen aantonen waarlangs we die stille overname een halt kunnen toeroepen in het voordeel van miljarden mensen die vandaag sterk bedreigd worden door honger en armoede.

In zijn openingsrede heeft de Zuid-Afrikaanse president Mbeki erop gewezen dat wij leven in een wereld waarin een rijke minderheid geniet van een nooit eerder geziene graad van consumptie, comfort en welvaart, terwijl een arme meerderheid 'geniet' van een dagelijks hard labeur, ziekte en mensonterende toestanden. De rijke landen, zo zei hij, moeten dringend deze 'globale apartheid' stoppen.

België heeft zich voorgenomen zich in deze wereldtop sterk te engageren.  We wachten af en hopen dat ons land zijn goede intenties waar zal maken, zo onder meer om tegen 2007 eindelijk de 0,7% van BBP aan ontwikkelingshulp te besteden en ook een sterke inspanning te leveren op het vlak van het terugdringen van de uitstoot van CO2.  De toespraak van premier Verhofstadt tijdens de top laat vermoeden dat België er ditmaal werk wil van maken.

Al zijn er weinig tastbare resultaten, toch is er ook wel positief nieuws, al is het oorspronkelijke plan wel erg verwaterd. Toch is een belangrijk punt de aankondiging van Rusland,  China en Canada om het Kyoto-protocol te willen ratificeren. Dat protocol wil de opwarming van de aarde en een mogelijke klimaatverandering afremmen, vooral door de industrielanden te dwingen de uitstoot van gassen die het broeikaseffect in de hand werken met 7,5% terug te dringen ten opzichte van het niveau van 1990. Door deze toezegging van Rusland en Canada kan het protocol nu ook effectief in werking treden, omdat er nu voldoende ratificaties zullen zijn. Als nu Japan nog wil meedoen, wordt de VS uiteindelijk sterk geïsoleerd. Verder wil men trachten het aantal mensen zonder water en sanitaire voorzieningen met de helft te verminderen tegen 2015. Ook wil men inspanningen doen om meer te investeren in hernieuwbare energiebronnen. Toch is het besluit van deze top geen dwingende plicht voor de landen. Men kan alleen maar hopen op de goodwill.

De kloof tussen woorden en praktijk is altijd al groot geweest. Er is niet veel  hoop dat het vandaag en morgen anders zal zijn. Er werd in het actieplan in ieder geval niet gekozen voor de radicale veranderingen die nodig zijn voor een duurzame globale samenleving. Duidelijk is dat de economische belangen nog steeds sterk opwegen tegenover de belangen van de derde wereld (armoede) en het milieu(vervuiling en globale opwarming).

terug naar lijst

De VN riep het jaar 2002 uit tot het Internationaal Jaar van het Ecotoerisme. De VN wilde daarmee de toeristen bewust maken van het gevaar dat ze betekenen voor de toekomst van het milieu. Ze hoopt met dit initiatief bij te dragen aan de ontwikkeling van vormen van toerisme die niet al te schadelijk zijn voor het milieu. Ze richt zich vooral op reizen die zich tot doel stellen de natuur in verre ongerepte streken te bewonderen. Volgens de organiserende reisbureaus leidt deze vorm van toerisme bij de plaatselijke bevolking tot het besef dat hun gebied waardevol is. Bovendien brengt het geld in het laatje, wat dan weer de bescherming van die gebieden mogelijk maakt.

Maar de term ‘ecotoerisme’ dekt vele ladingen. De term wordt gebruikt zowel voor een meerdaagse voettocht langs enkele berghutten als een werkvakantie in een groot natuurreservaat of safaritochten in jeeps of terreinwagens in Kenia of in het Krügerpark in Zuid-Afrika. Ook allerlei reizen naar exotische plekken, met een avontuurlijk karakter, worden wel eens ecotoerisme genoemd. Sommigen overnachten in tenten, anderen in blokhutten, nog anderen in luxueuze lodges, haciendas of paradores. Er wordt nogal lichtzinnig omgesprongen met het voorzetsel ‘eco-‘, omdat het goed verkoopt. Maar de bedoeling van de UNO is dat er meer aandacht komt voor een vorm van toerisme die verenigbaar is met duurzame ontwikkeling. Sommigen spreken dan ook van duurzaam toerisme. Duurzame ontwikkeling betekent dat bij de ontwikkeling van een streek voldoende rekening wordt gehouden met de bescherming van het milieu en de menswaardige ontwikkeling van de lokale bevolking, niet alleen de huidige maar ook de toekomstige generaties. Op de grote milieuconferentie in Rio de Janeiro (1992) werd in het kader van duurzame ontwikkeling het toerisme genoemd als een economische activiteit die arme landen direct en op plaatselijk ni-veau kan helpen om de ellende sterk te verminderen, zonder het milieu aan te tasten.

kenmerken

De Wereldorganisatie voor Toerisme erkent dat er momenteel nog geen consensus bestaat over een juiste omschrijving van ecotoerisme. Daarom geeft zij eerder een aantal kenmerken aan die er kunnen toe bijdragen dat het toerisme minder belastend wordt voor het lokale milieu en de mensen die in die omgeving wonen.

Ecotoerisme richt zich ook meestal op kleinschalig georganiseerde activiteiten. Het werkt voor kleine groepen en wordt georganiseerd door kleine lokale operatoren die niet uit zijn op groot geldgewin maar op het aanbieden van waardevolle contacten met het milieu en de bewoners.

Voor Vlaanderen werd in Brugge een centrum voor ecotoerisme opgericht. Je kan hiervoor terecht op : www. duurzaamtoerisme.be en op tel. 050/34.05.82

terug naar lijst