Home
Up

UPDATING:   19/03/2017

LEVEN  IN  VLOEIENDE  TIJDEN

Wij leven vandaag in wat we ‘vloeiende tijden’ zouden kunnen noemen. Alles verandert, niets schijnt nog vast te staan. Zekerheden vallen weg of vervagen, risico’s nemen zienderogen toe, werkgelegenheid fluctueert voortdurend, een vaste job komt steeds meer in vraag, de digitale revolutie confronteert ons met steeds nieuwe uitdagingen en met het gevaar de trein te missen. Internet, tweets en facebook vervluchtigen onze kennis van waarheid en onze vormen van communicatie, de groeiende migratiestromen brengen een hoge dosis onvoorspelbaarheid in het sociale weefsel, de onverkwikkelijke dreiging van terrorisme geeft mensen een onveilig gevoel. Alles lijkt wel in beweging, alles vloeit, verandert. Waar het vooral om gaat is dat de ervaring van te leven in zulke vloeiende tijden niet op de eerste plaats samenhangt met  het feit dat die dingen gebeuren, maar vooral met de snelheid waarmee het allemaal op ons afkomt en met het onvoorzienbare dat ons onzeker maakt. We worden dikwijls door elkaar geschud en moeten ons voortdurend heroriënteren.

Vloeiende tijden. Ik heb voor dit onderwerp gekozen naar aanleiding van het afsterven  op 9 januari  2017 van Zygmunt Bauman, een van de grootste denkers van de laatste vijftig jaar. In 2000 schreef hij zijn fameuze boek ‘Liquid Modernity’  (Ned. vertaling: Vloeibare tijden, 2010), waarin hij laat zien hoe alle zekerheidsverschaffende structuren (van staat en industrie tot gezin en persoonlijke identiteit) opgelost zijn in een samenleving van vloeiende stromen die alles in vraag stellen en ons doen wankelen. Sociale vormen en instituties krijgen thans onvoldoende tijd om zich te consolideren en kunnen niet langer dienen als referentiekader voor ons handelen en onze langetermijnoriëntaties. Bauman was een sterk inspirator voor verschillende generaties progressieve denkers en burgerbewegingen. Ook ikzelf ben in mijn denken sterk beïnvloed door zijn visies rond verandering en maatschappelijke opbouw. Daarom wil ik deze inleiding zien als een eerbetoon aan deze grote denker.

vloeiend / vloeibaar

De woorden vloeiend en vloeibaar  liggen heel dicht bij elkaar. Vloeien geeft een feitelijke situatie weer, het moment van het gebeuren, vloeien is bewegen,  stromen. Vloeibaar verwijst eerder naar de mogelijkheid tot vloeien, in staat zijn tot vloeien, een eigenschap om in beweging te komen.  Ik kies voor ‘vloeiende’ tijden omdat deze uitdrukking meer wijst op het proces dat aan de gang is dan wel op wat mogelijk is.

Wat betekent ‘vloeiend’? ‘Vloeiend’ is het tegengestelde van ‘vast’, ‘solide’.   Volgens de fysica kunnen vloeistoffen en gassen de tangentiële kracht die dingen tot een geheel verbindt niet vasthouden, terwijl bij vaste voorwerpen dat wel het geval is, zelfs wanneer die onder spanning gezet worden zoals bij draaien of buigen. Dat is een gevolg van het feit dat bij vloeibare stoffen moleculen slechts in een geordende reeks behouden blijven over weinige moleculaire doormeters, terwijl bij vaste stoffen de structurele verbinding van de atomen veel verder draagt en ze bijgevolg ook meer stabiliteit geeft. Vloeibare stoffen kunnen, anders dan vaste stoffen,  niet makkelijk voor enige tijd hun vorm bewaren. Ze kunnen als het ware zich niet ruimtelijk vastzetten, ze zijn op elk moment klaar om te veranderen. Voor hen telt de voortdurende vloeiing in de tijd, meer dan de ruimte die ze voor een langere tijd  innemen, ruimte is voor hen slechts wat ze opvullen voor een kort moment. Vaste stoffen hebben een duidelijk omschreven ruimtelijke dimensie en verminderen de impact van de tijd. Terwijl vloeibare stoffen met het vloeien van de tijd meevloeien, zetten solide stoffen zich in een ruimtelijke dimensie vast en overleven de tijd. Zo kunnen tradities en ruïnes als ruimtelijke gegevens zelfs buiten de tijd raken, letterlijk outdated, verouderd, zelfs tot het karikaturale toe. Vloeistoffen zijn ook uitermate mobiel en kunnen zich aan alle vormen aanpassen. Ze bestaan juist in het vloeien zelf. Je kan ze wel vastzetten in bepaalde vormen (een kan, een tas, een vat, een zwembad), maar bij de minste scheur, opening of duw beginnen ze opnieuw te vloeien. Vloeistoffen bestaan slechts echt als mobiel.

Deze wetten en ideeën uit de natuurkunde kunnen we makkelijk overzetten naar de concrete omstandigheden van onze tijd. We leven in een tijd waarin dingen slechts een korte reikwijdte hebben en als het ware permanent vloeiend zijn. De sterkere verbanden vanuit traditie, sociale patronen en maatschappelijke structurering, die soms zelfs lange tijd in stand werden gehouden, brokkelen geleidelijk af en worden langs alle kanten overspoeld door een onstuitbare vloed van nieuwe ideeën, acties, internet, social media, tweets, dreiging, migratie, terrorisme, noem maar op. We leven in een tijd die reeds door Marx werd voorspeld als een ‘melting of solids’, het wegsmelten van de vaste structuren en verhoudingen.

van vaste vestiging naar nomadisme 

In de huidige tijd zijn patronen en configuraties niet langer ‘vooraf gegeven’, laat staan vanzelfsprekend, zodat de individuen voor een goed deel ontdaan zijn van de beperkende en stabiliserende macht van tradities en voorgegeven structuren. Mensen leven nu in een tijd waarin alles snel verandert, het vaste verliest zijn aantrekkingskracht, vele nieuwe vormen van denken en leven stromen over hen heen, dikwijls in ongestructureerde settings. Informatie gaat snel heen en weer en spreekt zichzelf dikwijls tegen. Deze vloeiende toestand van samenleven brengt uiteraard veel spanning teweeg, hij dreigt zelfs onze dagelijkse structuren te ontwrichten. Mensen voelen zich niet alleen onwennig, maar zijn  ook verward, ze weten niet goed meer hoe het allemaal moet, ze worden onzeker en angstig. Ze hebben schrik hun veilige verworvenheden te verliezen, migratiestromen, digitalisering en globalisering bedreigen hun werkgelegenheid, het terrorisme ontneemt hen het gevoel van een veilige wereld. Het samenleven, zeker de werkplek,  wordt dikwijls te complex en te veeleisend.  Burnout, het verlies van de eigen zekerheid en/of identiteit, wordt schering en inslag. Ultrarechtse en populistische politici en groeperingen maken er dankbaar gebruik van om hun behoudsgezinde opvattingen en maatschappijpatronen door te drukken.  In de huidige fase van het proces van het vloeibaar worden van onze tijden is een sterke politiek-maatschappelijke terugslag merkbaar: het uit zich in het feit dat mensen zich laten bekoren door stemmen die hen een veilige haven voorschotelen door terug te keren naar de zekerheiden van vroeger: Trump, Le Pen, Wilders, Farage, De Winter, Frauke Petry, e.a. Deze ontwikkelingen zijn niet te onderschatten, we moeten hun bedreiging ernstig nemen. Ze kunnen veel schade aanrichten aan onze leefpatronen en interacties. Hun conservatieve opvattingen van terugkeer naar de goede oude structuren in de stijl van ‘make America great again’ blijken vandaag heel wat mensen aan te spreken.

Toch ben ik ervan overtuigd dat het om achterhoedegevechten gaat. Ze raken wel een teer punt van de huidige tijd aan, ze wijzen op dingen die deels vastgelopen zijn, maar ze getuigen van de verkeerde actie. Hun weg is niet vooruit, maar terug. En terug betekent uiteindelijk achteruit. Zulke opvattingen sluiten niet aan bij wat de hedendaagse wereld beweegt,  al doen hun protagonisten het zo wel uitschijnen. Zulke opvattingen zijn eerder als zombies, als concepten die tegelijk dood en levend zijn. Ze kunnen slechts alleen leven in het donker. Ze hebben schrik voor het licht van de nieuwe morgen. Ze staan onvoldoende open voor het feit dat de condities van onze samenleving radicaal veranderd zijn en niet meer teruggedraaid kunnen worden. Om echt te kunnen leven in een vloeiende tijd zullen we onze traditionele opvattingen en leefpatronen fundamenteel moeten herdenken. Ik ben ervan overtuigd dat we leven op de drempel van een nieuw tijdperk, namelijk in de overgang van territoriale gebondenheid en het daarmee verbonden protectionisme (eigen volk eerst, America First) naar een universele gelijktijdigheid. Bij deze gelijktijdigheid gaat het  niet over teleportatie waardoor we fysiek onmiddellijk overal kunnen zijn of digitaal naar overal verplaatst kunnen worden, maar over een manier van leven waarin we op ieder ogenblik met iedereen en overal ter wereld verbonden kunnen zijn. Dat houdt dan ook in dat we onze beperkte opvattingen die gebonden zijn aan onze lokale omstandigheden en patronen  moeten leren overschrijden naar een globale verbondenheid waarmee we echt wereldburgers worden. We staan hier vandaag uiteraard nog maar aan het prille begin van een lang proces van mentale globalisering. Onze hersenen zijn tot nu toe haast uitsluitend ontwikkeld op basis van lokale inputs en kunnen zich bijgevolg moeilijk open stellen voor ruimere inputs, laat staan universele denk- en handelingspatronen. Onze historische evolutie heeft ons weggeleid uit het nomadisch, rondtrekkend bestaan en heeft ons tot ‘settlers’ gemaakt die het principe van de lokale territorialiteit hoog in het vaandel schreven en dat tot in het nationalisme toe. Onze hersenen zijn hersenen van ‘settlers’ geworden en bijgevolg erg bekrompen. Maar deze periode van onvoorwaardelijke superioriteit van sedentarisme en lokale vestiging met alle veiligheid en protectionisme erbij wordt geleidelijk overruled door een nieuwe vorm van nomadisme. Dit proces gaat uiteraard langzaam, maar als je met open oog de evolutie van de laatste vijftig jaar bekijkt, dan merk je hoe snel alles veranderd is en hoe vloeiend alles geworden is. Mensen reizen de hele wereld rond, de vermenging van de volkeren is sterk toegenomen en dat niet alleen door de huidige migratie- en vluchtelingenstromen, informatie over de hele wereld is onmiddellijk beschikbaar en rolt dagelijks onze huiskamers binnen en tekent zich op onze smartphones, onze verbruiksgoederen en technische apparatuur verouderen haast met de dag, werkgelegenheid verschuift in een snel tempo niet alleen naar lagelonenlanden maar ook door aard van het werk zelf in zijn technologische ontwikkeling, onze wooncondities en de samenstelling van onze gezinnen zien er heel anders uit dan twee decennia geleden, de  verstedelijking neemt  in een tot nu toe ongezien tempo toe, ga zo maar verder. Het wordt hoog tijd dat we ons voluit instellen op deze nieuwe ontwikkelingen en zoeken naar nieuwe levensstijlen. Of willen we zijn als die wat vreemde mens die nog schichtig en wanhopig op zoek gaat naar een telefooncel of een praatpaal langs de autoweg in een tijd waarin haast iedereen over een smartphone beschikt en telefooncellen en praatpalen verdwenen zijn?  

disruptief denken en handelen 

Zoals we reeds eerder hebben gesteld zijn vloeiende tijden zoals de onze dikwijls ook tijden van ontwrichting. Onze wereld is immers onvoorspelbaarder dan ooit. De samenleving heeft veel te verduren van ontwrichtende invloeden. Ontwrichting is een erg hybride gebeuren, erg ambigu. Ontwrichting kan verschrikkelijk negatief  en verwoestend zijn, mensen tegen elkaar opzetten tot bitse en vernielende oorlogen toe. Maar daartegenover kan ontwrichting   ook  de basis zijn voor vernieuwing, voor het creëren van nieuwe toekomst. De oude vaste structuren beantwoorden dan niet meer aan de nieuwe tijdsgeest waarin  niet alleen permanente verandering, maar ook radicale vernieuwing centraal staat. Men noemt dit disruptieve vernieuwing. We mogen disruptie niet zozeer zien als verwoesting,  afbraak, verbreken, maar eerder als een innovatief model waarin de dingen die bestaan steeds sneller verouderen en verdwijnen en nieuwe dingen steeds meer en sneller ongebaande paden verkennen en exploiteren. Disruptie is niet per se bedreiging, maar vooral een kans tot innovatie. Dat hierdoor spanningen en conflicten ontstaan is vanzelfsprekend, maar het is vooral een uitdaging om het nieuwe te herkennen en positief te ontwikkelen. Waarom moeten we het nieuwe altijd maar opzij schuiven en  wachten tot we met het oude niet meer verder kunnen  en we dan – dikwijls veel te laat – het nieuwe toch moeten aanvaarden? Denk er maar eens over na hoeveel verzet tegen nieuwe dingen, tegen nieuwe leef- en gedragspatronen, tegen nieuwe ideeën alles zodanig heeft vertraagd dat vele kansen verloren gingen en de samenleving dikwijls verzandde in dehalfslachtigheid van een welles nietes spel en dat niet alleen in de samenleving als geheel, maar ook concreet in de school, in het gezin, in de vriendenkring, de sociale bewegingen, enzovoort. Zulk verzet tegen het nieuwe komt helaas dikwijls voort uit gevoelens van onveiligheid, onzekerheid, angst om dingen te moeten afgeven waarin men zich goed voelt, onwennigheid t.a.v. het nieuwe. Het was ook dikwijls een gevolg van krampachtigheid, onkunde, zich machteloos voelen, dingen niet aankunnen enzovoort.  Daar tegenover staat dat disruptief denken een toegevoegde waarde aanbrengt, namelijk innovatie als kans tot verbeteren, het doen oplichten van interessante dingen die anders in de duisternis voorbijgaan, accenten leggen die iets nieuws doen ontstaan, nieuwe voorstellen op tafel leggen die dikwijls nog vervreemdend aandoen, iets beginnen waarvan de meeste denken dat het niet kan. We maken dit vandaag mee in de pop-upcultuur, het  ontstaan van nieuwe dingen, nieuwe acties, nieuwe events. Zij zijn het actuele gezicht van wat er in onze vloeiende tijden aan de gang is,  niet alleen in de economie, maar ook in theater, sport, literatuur, muziek, sterren komen, sterren gaan, alleen Elvis blijft bestaan, zong de betreurde Luk De Vos in zijn prachtige song Mia. Elvis, het type-icoon van een vernieuwende stroming. In disruptieve of noem het vloeiende tijden blijft doorheen het gewoel van talloze pop-ups de stroom van vernieuwing bestaan. Daarom zingt Luk De Vos verder: Mia heeft het licht gezien. Ze vraagt: kun jij nog dromen?

Een nadrukkelijke vraag is dat voor ieder die om onze samenleving bekommerd  is en zeker voor hen die er de opvoeding en vorming ter harte nemen. Daarom moet onze aandacht zich meer en sterker gaan richten op het herdefiniëren van onze leefmodellen, van onze groeistrategieën en van de nodige verbeterprogramma’s om het effect van disruptie te maximaliseren. Het komt er op neer om bij te blijven en nieuwe ontwikkelingen te omarmen. Waar het  vroeger dikwijls voldoende was om een aantal dingen anders te doen om van vernieuwing te kunnen spreken, moeten we nu de zaken radicaal durven herdenken, omdat we in een tijdperk zijn terechtgekomen waarin de omgeving dusdanig veranderd is dat de meeste bestaande leefmodellen ontoereikend zijn om invulling te geven aan de nieuwe wereld en wat de mensen daarin verwachten. Disruptieve innovatie is een mindset geworden , een denkpatroon dat een integraal deel van onze leefwereld moet worden. Het is een haast apocalyptisch beeld waarin we staan voor een schrikwekkende, ontwrichtende afgrond die we over moeten, een paradigmawissel in onze geschiedenis.  Zulke paradigmawisseling is geen individuele kwestie, zelfs niet alleen lokaal, maar wereldomvattend.  Ze moet werken als een virus. Zullen we daartoe echt bereid zijn? Langer wachten is volgens mij funest.

CONNECTIVITEIT:  EEN  NIEUWE  PARADIGMASHIFT

-       een uitdagende stijl binnen onderwijs -

In de huidige maatschappij ontstaat er een nieuw paradigma, een nieuw referentiekader van waaruit wij de werkelijkheid interpreteren, een nieuw wereldbeeld: het paradigma van de technomorfie, waarin de grenzen tussen techniek en natuur geleidelijk verdwijnen. De techniek begint een natuurgelijke techniek te worden. Zij dringt binnen in de zelfproductie van het levende. Een van de belangrijkste kenmerk van deze nieuwe digitale wereld is connectiviteit, een wereld waarin we niet alleen NEVER OFFLINE zijn, maar ook ALWAYS CONNECTED. Mark Zuckerberg, de CEO van Facebook, wilt er zelf voor garant staan dat over niet al te lange tijd, alle mensen op aarde met elkaar digitaal verbonden kunnen zijn. Maar wat betekent verbonden zijn in deze nieuwe verschijning? Hoe grijpt die connectiviteit in op het menselijk leefpatroon en welke nieuwe levensstijl zal daaruit ontstaan? Hoe dienen wij binnen het onderwijs daarmee rekening te houden?

1.      Wat is connectiviteit?

 De term connectiviteit komt van het woord connectie: nexus (knoop) en con (cum - samen). Het betekent dus samenknopen, samenhang,  band,  relatie, met name van mensen onderling. In afgeleide zin wordt het ook gebruikt voor een verbinding tot stand brengen tussen apparaten, soms wordt het zelfs gebruikt om de compatibiliteit tussen systemen aan te geven.

Voor het woord connectiviteit vind je online twee betekenissen:

1)      De manier waarmee verbindingen met andere (bedrijfs)systemen worden gemaakt.

2)      De aansluitbaarheid van verschillende computersystemen van diverse leveranciers via telecommunicatienetwerken.

In deze betekenis blijft het woord connectiviteit dus omschreven als een louter technische term. De Nederlandse jurist Eric Boonstra heeft een ruimere definitie uitgewerkt: j het vermogen tot het aangaan van interactieve sociaal getinte verbindingen met gelijkgestemden binnen een digitaal netwerk. Eric Boonstra beschouwt de huidige gelijkgestemdheid vooral als een druk van de massa waardoor het bijna onontkoombaar is om niet meer van sociale media gebruik te maken. Jongeren gebruiken het meeste sociale media als hun primaire communicatiemiddel.

In de jaren zestig van vorige eeuw bracht de Canadese filosoof Marshall McLuhan (1911-1980) een veelbesproken stelling  naar voren in zijn boek The Medium is the Message, waarmee hij bedoelde dat het communicatiemiddel een beslissend stempel drukt op de betekenis van de boodschap. Een boodschap bestaat volgens hem uit verschillende factoren. Niet alleen het zuivere woord of de vaste betekenis, maar ook de wijze waarop ze gebracht wordt is een bepalende factor bij het overbrengen van de inhoud. We gaan nu een stap verder. De Nederlandse schrijver Eric Kluitenberg zegt: Not the medium but the social connection is the message. Connectiviteit is een bepalende factor geworden voor hoe we informatie filteren en waarderen binnen onze sociale contacten en dat zeker in de sociale media.

Het met elkaar geconnecteerd zijn staat centraal.  Vooral jongeren voelen vandaag een enorme druk en dwangmatigheid om continu te communiceren met als doel zichzelf te profileren. Dat wordt nogal te makkelijk weggezet als negatief. Sociale media zijn voor hen – en in grotere of kleinere mate ook voor ons -  een belangrijke esthetische expressievorm die net zo van invloed is op stijl, uitstraling en imago als de kleding die we dragen en de apparaten die we gebruiken. Verschillende onderzoeken wijzen uit dat voor de meeste tieners online communicatie een positief effect heeft op hun zelfvertrouwen en zelfs op de kwaliteit van al bestaande vriendschappen.. Volgens Sheila Kamerman, journaliste bij het Nederlandse NRC Handelsblad, zijn deze positieve resultaten  óók logisch. Als mensen controle hebben over de manier waarop ze zichzelf aan anderen presenteren, vergroot dat het zelfvertrouwen.

2.      interactie en selfiecultuur

 Zijn de sociale media slechts systemen die mensen in een vast patroon sturen of gevangen zetten of zijn sociale media ook een uitzonderlijke kans om op een positieve wijze interactie organiseren tussen mensen die gelijkgestemd zijn?  

2.1. The engagement pyramid

Interactie is op de eerste plaats een proces van uitwisseling tussen twee of meerdere actoren. Deze uitwisseling gebeurt altijd rond een bepaalde inhoud (content). De Amerikaanse expert in social media Charlene Li heeft een Engagement Pyramid ontworpen die een goed inzicht geeft in de verschillende lagen van betrokkenheid bij het interactie proces.

.

De eerste laag is kijken  (watching). Op dit niveau nemen mensen alleen content op  zonder er onmiddellijk  op te reageren.

Het tweede niveau bestaat uit delen (sharing). Hier gaat het over mensen die hun eigen content aan anderen willen doorgeven of met hen delen. Het gaat om een actief gericht zijn op (anonieme) anderen, zonder expliciet antwoord te verwachten.

Het derde niveau bestaat uit reageren (commenting). Hier ontstaat wederzijdse betrokkenheid, er wordt gereageerd op een boodschap, een content. Dikwijls zijn het slechts eenmalige reacties, maar soms kan er een levendige uitwisseling op gang komen.

Het vierde niveau is dat van produceren (producing). Hier gaat het over het creëren, publiceren en distribueren van zelfgemaakte content, zoals websites, blogs, podcasts, foto’s en video’s. Deze fase van interactie ligt aan de basis van het ontstaan van grotere verbanden tussen mensen en groepen mensen.

Het hoogste niveau van interactie is dat van verbeteren of remediëren (curating). Hierbij gaat het om bezig te zijn met de ontwikkeling van een content of een initiatief, het versterken van de inhoud of de vormgeving. Dit staat eigenlijk model voor het opbouwen van online communities waarin mensen als gelijkgestemden met elkaar allerlei contents willen delen.

2.2.            feedback  

Hoe kan je nu van interactie spreken binnen de sociale media? Om interactie te bekomen of om reacties op te roepen moet je gelijkgestemden over zien te halen om iets te doen met jouw content. Interactie ontstaat maar als de anderen bereid zijn te reageren op wat jij deelt. De mening die uiteindelijk gevormd wordt komt niet alleen van de originele content, maar van een rijke verzameling aan meningen en opinies van gelijkgestemden binnen de kleine of grote community.  Zo schreef David Carr, columnist van the New York Times, zeer typerend dat de kracht van Twitter bestaat in het luisteren naar een collectieve stem. Hier raken we de stelling van Eric Kluitenberg dat niet het medium, maar de sociale connectie de boodschap is.

2.3. profilering en camouflage

 Sociale media zijn voor veel mensen belangrijk geworden om hun ‘sociale lifestyle’ vorm te geven. Hoe willen mensen zich in de connectiviteitscultuur profileren, De keuzes die gemaakt worden zijn op basis van verstand (welke verhalen deel je?), op basis van gevoel (wat houd je bezig en wat ga je tonen?) en op basis van expressie (welke stijl en uitstraling moeten je imago bepalen?).

Belangrijk in deze keuzes is dat mensen willen opvallen. Men wil gezien worden. Vandaar ook het grote succes van foto’s, vooral van selfies. De geproduceerde content is gericht op aandacht, interactie en verspreiding. Men heeft hierbij dan ook geen grote moeite om de waarheid over zichzelf wat te verdraaien om beter te kunnen opvallen.

In feite gaat het in de sociale media om een digitale reductie. Het sociale gedrag wat we online vertonen is feitelijk slechts een gereduceerde representatie van iets wat we in het echte leven doen. Als je een profiel aanmaakt op een sociaal netwerk doe je onvermijdelijk aan een soort zelfreductie. Maar deze reductie is niet bedoeld als een waardevermindering, maar als een causaal element dat contact tussen nieuwe vrienden tot stand brengt. Daarom past Neil Leach, professor architecturale theorie in Californië, hierop het concept van camouflage toe. Een belangrijk uitgangspunt hierbij is dat visuele strategieën deel uitmaken van het menselijk handelen (zowel online als offline). Wij identificeren onszelf aan de hand van beelden. Deze beelden zijn als het ware een simulatie van wie we zijn en hoe we de wereld rondom ons zien Volgens Neil Leach is camouflage een mechanisme waarmee een individu zichzelf een plaats kan geven binnen een bepaalde culturele setting. Camouflage is een symbolisatiemodus die werkt als een vorm van connectiviteit.

Als we hierop doordenken, kunnen we misschien wel stellen dat in het digitale tijdperk mensen twee levens hebben, niet na elkaar, maar simultaan. Dit tweede leven is een internetleven dat voor velen belangrijker is geworden dan het echte leven. Meestal presenteren ze echter een betere versie van zichzelf. Hoe waarachtig zijn de profielen die we te lezen krijgen in de sociale media?

2.4.  de cultuur van de selfie

De digitale wereld leert ons te functioneren in deze reductie en brengt zo een nieuw camouflerend communicatiepatroon tot stand dat uiteindelijk de basis vormt voor een nieuwe sociale ‘life style’.  Het beste voorbeeld hiervan is de cultuur van de selfie.

De vraag is of het systeem van selfies al niet van alle tijden is. De selfie is een hedendaagse expressievorm van wat mensen altijd al wilden. Reeds Hegel beweerde dat erkend worden door anderen de bevestiging van het zelf is. Erkenning is de basis voor het menselijk ego. In de schilderkunst is het zelfportret reeds sinds lang bekend.

Het grote verschil met de klassieke schilderkunst is dat het bij huidige selfiecultuur gaat om een massacultuur. In de klassieke schilderkunst zijn de portretten en zelfportretten voorbehouden aan een kleine, rijke elite. Dit gebeurt ook vandaag in de magazines van de royalty- en celebritycultuur, waarin bekende figuren (koningen, prinsen, artiesten, actrices, BV’s, enzovoort) zichzelf zo heftig mogelijk in de publiciteit brengen om hun branding voortdurend te versterken. In de huidige cultuur van de selfie gebeurt bij benadering hetzelfde, maar nu krijgt iedereen de kans om deel te nemen aan deze manifestatie. Hier raken de elitaire celebritycultuur en de massacultuur van de selfie elkaar.

Men kan zich tegenover dit fenomeen negatief of positief opstellen. Sommigen stellen dat men in dit fenomeen de vorm boven de inhoud stelt en het dus alleen maar een mooie lege doos is.    Men kan zich er ook positief tegenover opstellen. Men krijgt een heel ander beeld van de selfie, als men ervan uitgaat dat hij draait om zelfverkenning, het zoeken naar wie men is. Bovendien is  de selfie  ook een gemakkelijke manier van zelfexpressie, een uiting van creativiteit.

Het selfie is het moderne ritueel om aan zelfontdekking te doen en dat door de ogen van anderen. Het geeft mensen een gevoel van importantie en bevrediging. Het oog van God is het oog van de camera geworden.. Jezelf zo heftig op sociale media manifesteren is een oppervlakkige en vluchtige manier om naar transcendentie te zoeken, het overstijgen van zichzelf. Het is ook een manier om jezelf te verwezenlijken. Nu je niet meer wordt gevormd door afkomst of sociale positie, kun je je mee bewegen in de zwevende wereld van het bekend en beroemd zijn, zo niet op macro- dan toch op microschaal.

3.    het nieuwe digitale tijdperk

De wereld wordt alsmaar kleiner dankzij het wereldwijde web. Allerlei sites stellen ons in de gelegenheid mee te doen, mee te praten en mee te werken, zoals Facebook, Twitter, MySpace en Hyves Het digitale tijdperk is echt begonnen.

3.1.  radicale zichtbaarheid

In het begin van de negentiende eeuw ontwikkelde de Engelse filosoof Jeremy Bentham het architecturaal systeem van het Panopticon, het gevangenissysteem waarin de gevangenen volledig zichtbaar werden gemaakt voor de bewakers. Nu vandaag het web evolueert van een platform voor onpersoonlijke data tot een internet van mensen, keert Benthams industriële inspectiehuis  terug, maar dan in digitale vorm, niet meer als gevangenis, maar in de vorm van een digitale leef- en speelplaats. Waar bij Bentham de mensen werden onderworpen aan uitstalling (exhibitie), stellen de mensen zich nu zelf steeds meer en meer ten toon in een digitale wereld (exhibitionisme).

De Amerikaanse sociale-mediakenner Clay Shirky noemt het internet het ‘verbindende weefsel van de samenleving en Hilary Clinton beschreef het als het ‘nieuwe centrale zenuwstelsel van de aarde’.. We evolueren steeds meer naar wat Shirky  een ‘zelfverkozen leesbaarheid’ noemt. Die zelfverkozen leesbaarheid en zichtbaarheid zijn wellicht de basisstappen naar het nieuwe paradigma van connectiviteit.

3.2. impact op leven en werken

Wat is de impact van het digitale tijdperk op ons leven en ons werken? Dit wordt goed weergegeven in het schema van de Nederlandse mediakenner en auteur Peter Hinssen. Voor hem is de digitale wereld ‘het nieuwe normaal’.  (Digitaal is het nieuwe normaal. De revolutie is begonnen., Uitgeverij Lannoo, 2010). Hierbij volgen enkele typische aspecten van de evolutie van web 1.0 naar web 2.0. Deze termen duiden op een verschuiving in de manier van omgaan met internet.

Peter Hinssen gaat uiteindelijk iets verder dan Eric Kluitenberg (the social connection is the message) wanneer hij stelt ‘response is the message’. Connectiviteit mag zich in geen geval beperken tot one-way communicatie, ze is een communicatiepatroon waarin het antwoord direct meegerekend wordt in de boodschap. Zonder antwoord is de boodschap onvoltooid.

In de vermenigvuldiging van het respons en het verbinden van meerdere, soms zelfs talloze respondenten ontstaat netwerking. Op dit vlak staan we vandaag nog maar aan het begin van de digitale revolutie. Netwerken zorgen er geleidelijk voor dat connectiviteit onze dagdagelijkse realiteit wordt. Volgens de befaamde Wet van Moore (1965) verdubbelt het aantal transistors in een geïntegreerd circuit of schakeling ongeveer alle twee jaar. Maar sinds 1965 is door de verdere miniaturisering van de transistoren de functionaliteit binnen de micro-elektronica enorm togenomen. Naast digitale functies (rekenkracht, gegevensopslag) worden ook analoge functies (sensors en actuatoren, antennes voor draadloze communicatie, batterijen, enz.) in de chip ingebouwd. Deze trend staat bekend als 'More than Moore'.

Door deze enorme toename van de technologische communicatiemogelijkheden wordt voortdurend alles (niet alleen mensen, maar ook dingen en ideeën) onderling verbonden in netwerken. Dit heeft gigantische gevolgen voor onze manier van leven omdat we zelf zullen moeten leren functioneren als een schakel in een netwerk dat we niet in handen hebben en ons stuurt. De Clark Shirky (Iedereen: Hoe digitale netwerken onze contacten, samenwerking en organisaties veranderen, Business Contact, 2008) onderscheidt vier stadia in dit leerproces, waarbij elk volgend stadium een intensievere vorm van samenwerken binnen netwerken betekent:

1.    leren ontdekken wat ‘delen’ betekent

2.    leren hoe en met wie we ervaringen uitwisselen en waarom dat ons verrijkt

3.    leren hoe je jouw omgeving ontwikkelt door samen iets op gang te zetten

4.    leren hoe je je aan elkaar kunt verbinden om iets te ondernemen.

3.3.connectiviteit, controle en privacy

De collectieve kracht die in de connectiviteit van de sociale media zichtbaar wordt brengt  uiteraard ook problematische effecten met zich mee.

Een eerste probleem is het mogelijke verlies van de eigen individualiteit. Dit beperkt zich niet tot het feit dat men alles niet zelf meer kan controleren en ordenen, maar het gaat veel verder. Het blijkt zelfs de hersenen van de internetgeneratie geleidelijk veranderen. Uit diverse recente onderzoeken blijkt dat veelvuldig internetten en gebruik van sociale media de hersenen van jongeren herprogrammeren, waardoor hun vermogen zich langdurig op één onderwerp of één persoon te concentreren gestaag afneemt. Volgens de wereldberoemde hersenchirurg Nora Volkow zou deze vorm van 'digitale stimulatie' zelfs te vergelijken zijn met de effecten van drugs, omdat onze hartslag en bloeddruk er door beïnvloed worden. Het gevolg is dat er een soort elektronische variant van AD(H)D kan ontstaan, waardoor kinderen en jongeren niet langer onderscheid kunnen maken tussen hoofd- en bijzaken en zich enkel laten leiden door hun impulsen.

Een tweede probleem dat zich stelt is de toenemende controle. Naarmate connectiviteit leidt naar grotere collectiviteit, wordt controle op denken, gedrag en handelen steeds groter. We denken hier vooral aan de wijze waarop sociale media naast het communicatieproces ook een controleproces ontwikkelen. En dan niet alleen van individu op individu (man-vrouw, ouders-kinderen, enzovoort), maar ook binnen de processen van de sociale media zelf.  Doordat mensen steeds meer gegevens uit de persoonlijke levenssfeer op internet brengen, hebben ze ook steeds minder controle over wat er met die gegevens gebeurt en hoe allerlei instanties (politie, werkgevers, douane, bedrijven, grootwarenhuizen, internetproviders, enzovoort) stelselmatig het gedrag van de mensen controleren. Zonder het te beseffen worden de gebruikers van de sociale media permanent gevolgd in hun handel en wandel.

Nauw in verband hiermee staat een derde probleem: de bedreiging van de privacy of misschien  een veranderende visie op privacy. Hoe verder de technologie zich ontwikkelt, hoe meer de anonimiteit in het gedrang komt en daarmee ook onze privacy. En het gaat niet meer alleen over verzameling en analyse van persoonsgegevens door overheden en bedrijven. Ook het ‘internet of things’ vervult die functie (Samsung, Google, Tesla, enzovoort).  Ook de ingeplante chip als controlemechanisme is niet ver meer weg. Naarmate de wereld digitaler wordt, worden steeds meer data over ons doen en laten opgeslagen in allerlei databanken. Zelfs de slimme toestellen in onze huiskamers zullen alle gegevens opslaan en naarmate ze ‘connected’ zijn die gegevens ook doorgeven aan bepaalde instanties (overheden, bedrijven, providers, mediagiganten, scholen, enzovoort). Naarmate er ook meer implantaten komen, stelt zich de vraag hoe nog kan voorkomen worden dat het brein zélf wordt gehackt of van buitenaf in de gaten wordt gehouden. Het laatste bastion van menselijke privacy, het brein, zal dan overal gelezen kunnen worden. Is dit louter science fiction of wordt het werkelijkheid tegen 2050?  Geleidelijk zullen we er aan wennen en we een andere visie op privacy moeten ontwikkelen. We kunnen ons vandaag moeilijk voorstellen hoe die er binnen een kwarteeuw  zal uit zien.

4.     connectiviteit: een uitdaging voor het onderwijs

In de ontwikkeling van het digitale tijdperk heeft het onderwijs een enorme rol te spelen,  zeker in de morele evolutie van het connectiviteitsproces.  Hoe kunnen wij de jongeren van vandaag helpen om als volwassenen van morgen op een verantwoorde wijze ‘connected’ te zijn

4.1..   openstaan en luisteren

4.2.     uitwisseling : UGC  (users generated content) en sharing

4.3.      aandacht voor virtual communities

4.4.       internet als basis voor virtuele leerprocessen

4.5.      ethische accenten in het connectiviteitsproces

 Zoals we reeds hebben aangegeven, heeft het massale gebruik van de sociale media ook tegengestelde effecten. Connectiviteit biedt enorme kansen tot de groei van een steeds menswaardiger maatschappij, maar we moeten vaststellen dat positieve resultaten soms uitblijven. Internet en sociale media worden regelmatig ‘verkeerd’ gebruikt. Daarom is het nodig dat we enkele duidelijke randvoorwaarden voor effectief menswaardig gebruik van internet en sociale media ontwikkelen. Het onderwijs heeft een grote rol te spelen in het tot stand komen van een ethische code waarmee mensen met elkaar ‘connected’ dienen te zijn.

Hier enkele belangrijke randvoorwaarden daaromtrent:

1. Gerichte communicatie van en naar elkaar
2. Elkaar actief laten functioneren (uitwisseling: UGC – sharing)
3. Continue dialoog
4. Relevante informatie (waarheidsgetrouw, authentiek)
5. Klemtoon ligt op participeren
6. Eerbied voor privacy, ook wordt die wellicht herschreven

SPANNING TUSSEN TECHNOLOGIE EN DEMOCRATISERING

Zal de mens uiteindelijk herleid worden tot een puur object dat alleen maar kan functioneren binnen de vastgelegde lijnen en kaders van technologische beheersing? Of blijft het mogelijk ons binnen de verwevenheid met de technologie steeds weer te stileren en te constitueren tot subjecten die bekwaam zijn hun vrijheid en hun democratische gevoeligheid opnieuw uit te vinden en vorm te geven in een dynamische wisselwerking met het technologische. We willen deze vragen ook stellen in hun toepassing op onderwijs.

1.      op weg naar een technomorfe wereld

 Er is een fundamentele transformatie van mens en wereld aan de gang. We verschuiven van paradigma, ons referentiekader van waaruit wij de werkelijkheid interpreteren.

1.1.       drie paradigmata

Onze Europese geschiedenis is tot hiertoe bepaald geworden door twee paradigma’s. In het paradigma van de theomorfie is God de centrale term. Wereld en mens zijn door God geschapen en zijn in alles afhankelijk van dat eeuwig wezen. Met de opkomst van het humanisme (16^de eeuw) ontstond het paradigma van de antropomorfie. De mens wordt nu gezien als autocreatief. Zijn waardigheid ligt nu niet meer in zijn ontvankelijkheid voor een extern ideaal, maar veeleer in de normerende verantwoordelijkheid voor het ideaal zelf.

Tot vandaag spelen die beide paradigmata nog een belangrijke rol in de ontwikkeling van onze maatschappij.  Vandaag verschijnt echter een nieuw paradigma: het paradigma van de technomorfie.  De grens tussen techniek en natuur verdwijnt. Nu is de drempel bereikt waar de techniek een natuurgelijke techniek wordt. Zij dringt binnen in de zelfproductie van het levende. Dit gebeurt niet alleen door de ontwikkeling van  nieuwe technologische apparatuur (van PC tot smartwatch) of van internet, bewakingscamera’s tot  spionagesoftware maar vooral door de miniaturisering van de technologie of nanotechnologie.

1.2.     menselijke identiteit

De Duitse filosoof Peter Sloterdijk stelt dat in een technomorfe cultuur de menselijke identiteit steeds meer gethematiseerd wordt tegen de achtergrond van wat de nieuwe ‘antropotechnieken’, technieken die rechtsreeks ingrijpen op het fysieke niveau van  de mens en hem opnieuw vormgeven. De nieuwe antropotechnieken maken het menselijk leven tot een biotechnisch megaproject. De nieuwe identiteit van de mens wordt in haar dieptestructuur door een drievoudige index gekarakteriseerd:

ü  constructiviteit: opbouwen – een zelfontwerpend karakter

ü  voorlopigheid: veranderen  - een flexibel karakter – niet definitief of absoluut

ü  preferentialiteit (voorkeur): kiezen – zoeken naar het goede leven

Zo ontstaat er een nieuwe grammatica van culturele codes. De nieuwe identiteit moet nog voortdurend worden afgedwongen tegen de weerstanden van de natuur, maar de horizon van de nieuwe identiteit begint zich toch reeds als een transnaturaal domein te doen gelden.

Vooral de waarneming van het lichaam wordt nu anders. Het lichaam is blootgesteld aan een algemene mobilisatie, zegt Sloterdijk. De benadering van het lichaam wordt nu gekarakteriseerd door optimalisatie, door activisme en interventionisme. Er zijn geen definitieve identiteiten meer, ze zijn permanent in ontwikkeling.

De Franse filosoof Paul Virilio spreekt in dit verband van een ‘endokolonisatie’ van het lichaam, maar die term benadrukt teveel de scheiding tussen mens en techniek. Deze nieuwe technologieën blijven op de duur geen ‘Fremdkörper’ in de mens, maar worden geleidelijk infrastructureel, dwz dat ze voor de mens een haast onzichtbare basis vormen om op een nieuwe wijze met de eigen identiteit om te gaan. Ook de menselijke natuur is grondstof geworden om te bewerken. Iedere toekomstige identiteit zal een voorlopige zijn. De nieuwe grondregel voor de mens is verandering, zelfs mutatie.

2.      technologie en democratie

Uiteindelijk hangt de ontwikkeling van democratie af van menselijke keuzes. Niet alleen politieke beslissingen maar ook fundamentele keuzes van burgers in de opbouw van hun maatschappelijke voorkeuren en leefpatronen.

2.1.       onvermijdelijke spanning

Voor Summers (econoom) en Schmidt (CEO Google) is de uitdaging van de 21e eeuw op de eerste plaats het bevorderen van zowel technologische innovatie als democratische vrijheden en verworvenheden.  Maar op het eerste gezicht lijkt er een gapende kloof te bestaan tussen technologie en democratie.  Hun directe doelstellingen liggen duidelijk uit elkaar en hun methodologie verschilt ook fundamenteel. Technologie is gericht op een vooropgesteld doel, het bouwen van een specifiek apparaat, een mechanisme of een functioneel systeem. Democratie is gericht op een goed functionerende organisatie van de samenleving en bestaat uit processen van politieke deliberatie, participatie en engagement door en van burgers die als vrije mensen willen samenleven. De vraag is in hoeverre de huidige technologische ontwikkeling deze democratische processen en competenties enerzijds belemmeren of vernietigen, anderzijds op gang zetten, in stand houden of versterken.

2.2.      van disciplinering naar vrij handelen

Vandaag worden allerhande informatietechnologieën gebruikt  als permanente controlemechanismen die de vrijheid van de burgers inperken. De Franse filosoof Michel Foucault spreekt in dit verband over disciplinering. Er heeft zich dan een nieuw subject gevormd dat de eisen van het systeem heeft geïnternaliseerd. Het gevaar is niet denkbeeldig dat de technologie op termijn een menstype doet ontstaan dat zich laat sturen vanuit de achtergrondregels die door de technologische machten worden opgesteld.

Het is dringend nodig ons begrip van vrijheid fundamenteel te herinterpreteren. Traditioneel hebben we het begrip vrijheid altijd ingevuld vanuit een absolute autonomie zonder beperkingen van buitenaf. Maar de mens leeft altijd in een weerbarstige omgeving waarmee hij moet zien klaar te komen. Vrijheid is niet de afwezigheid van beperkingen en invloeden, maar juist de wijze waarop we ons tot die beperkingen en invloeden verhouden. (Cfr. Peter-Paul Verbeek, Op de vleugels van Icarus. Hoe techniek en moraal met elkaar meebewegen, Lemniscaat, 2014).

In een technologische wereld staat de vrijheid van ons handelen niet meer los van technologische beïnvloeding. Daarom dient de mens in zijn handelen eerder verbindingen aan te gaan met de technologische apparatuur en systemen die het mogelijk maken zijn leven op een gewenste manier in te richten. In plaats van onze vrijheid te blijven zien als een abstract ideaal, dienen we onze vrijheid eerder als een hybride eigenschap te zien waarin menselijke en technologische elementen elkaar wederzijds beïnvloeden en bevruchten.

2.3. communicatietechnologie

Met dit begrip van vrijheid krijgt ook democratie een nieuw kader. Ik wil me hier beperken tot de mogelijkheden van de informatietechnologie en dan nog specifiek zoals die onder meer in de sociale media, de e-mailcultuur en het internet ontwikkeld wordt. Het wordt uiterst belangrijk dat we tegenover de technologische disciplineringmechanismen zoals controleapparatuur en allerlei bigdata-toepassingen aandacht schenken aan de verdere ontwikkeling en het open en creatief gebruik door de burgers van de communicatietechnologie. De relatie tussen mens en techniek wordt niet vanuit één pool bepaald. Er kan zelfs een permanente quasi-organische wisselwerking groeien tussen mens en techniek. Menselijke technologie heeft  dus geen deterministisch patroon, maar een constructivistisch  patroon waarmee de mens vanuit concrete voorkeuren leven en samenleven tracht op te bouwen.

2.4.              internet en virtual communities

 Mensen gaan met elkaar om en bereiken elkaar op een heel andere wijze dan vroeger. Met e-mails is het contact nog grotendeels persoonlijk, maar langs internet is het meestal anoniem. Er ontstaan digitale kennisencyclopedieën (bv. Wikipedia), internationale of regionale digitale enquêtes (Univox, Survio.com, Surveymonkey), international petitie- en actiegroepen (Avaaz, digital.nl). Zo organiseren mensen zich rond verschillende onderwerpen en in verschillende vormen, al gaat het hier niet om vaste formaties, maar eerder fluctuerend rond vaste kernen, hoewel een zekere duurzaamheid niet ontbreekt.   

Een virtuele gemeenschap is een groep mensen die communiceren en/of samenwerken, met behulp van het internet of een andere informatietechnologie, in plaats van elkaar in levende lijve te ontmoeten. Mensen zijn nog steeds sociale wezens, maar de gemeenschappen waar ze toe behoren worden vluchtiger, persoonlijke motieven en voorkeuren spelen een grotere rol en het wederzijds engagement is minder langdurig.  

2.5.            lichte gemeenschappen en democratie

 Deze virtual communities  liggen in de lijn van wat de Nederlandse sociologen Willem Duyvendak en Menno Hurenkamp lichte gemeenschappen noemen. Traditioneel was het gemeenschapsleven bepaald door structuren en organisaties met een sterk verbindend en controlerend karakter, zoals kerken, sociale organisaties, enzovoort. Maar in onze veranderende samenleving heeft het gemeenschapsleven een andere invulling gekregen. Lichte gemeenschappen worden gekenmerkt door vrijwillige verbintenissen met op ieder moment de mogelijkheid de groep te verlaten, door dynamiek en flexibiliteit, door openheid naar de buitenwereld en een minimum aan gedragsregels.

Zulke nieuwe ‘lichte’ groepsverbanden zijn meer dan voorheen gevoelig voor interne verschillen die men niet als probleem ervaart, maar als vanzelfsprekend en waardevol. Juist het respect voor verschillen (zowel qua stand, cultuur, politieke gezindheid, enzovoort) maakt dat deze nieuwe groepsverbanden ruimte bieden voor openheid die in de traditionele homogene samenleving te weinig aanwezig was. Hier liggen dan ook belangrijke aanzetten voor tolerantie en verdraagzaamheid. Met deze vormen van ‘lichte gemeenschappen’ krijgt  het sociale weefsel een nieuwe look. De sociale verbanden worden losser, maar tegelijk bieden ze nieuwe kansen om de enorme verscheidenheid van onze samenleving aan te kunnen.

Het internet met zijn communicatieve toepassingen heeft een enorme vlucht genomen, met het gevolg van de opkomst van de virtual communities. We kunnen deze virtuele gemeenschappen zien als een nieuwe vorm van ‘lichte gemeenschappen’ met als groot verschil dat ze niet bestaan uit fysieke, maar uit digitale contacten.

Het probleem bij dit alles is dat er een kloof blijft bestaan tussen het gevoel van betrokkenheid en feitelijke participatie. Het is helemaal nog niet duidelijk hoe virtual communities effectief mee kunnen beslissen in de politieke agenda.

3.      naar een nieuwe visie, taal en aanpak in onderwijs

 In het onderwijs hebben we uiteraard rechtstreeks met de spanning tussen technologie en democratie te maken. En dat niet alleen omwille van de vormende taak die een school heeft in verband met het ontwikkelen van democratische gevoeligheid en gezindheid bij de leerlingen, maar ook omwille van de spanning tussen ‘digital natives’ en ‘digital immigrants’. Dit heeft uiteraard te maken met de nieuwe maatschappelijke, filosofische en culturele gevoeligheden die in de laatste decennia gegroeid zijn en die de achtergrond vormen van denken en handelen van de hedendaagse jongeren.  

3.1.       achtergronden van perceptie bij digital natives

Dikwijls wordt gezegd dat de jongere generaties almaar oppervlakkiger worden en hun tijd verspillen met sms’en, tweeten en het uitwisselen van foto’s op facebook. Maar achter deze communicatiecultuur zitten toch wel enkele interessante maatschappelijke en filosofische uitgangspunten.

Allereerst getuigt die cultuur van het belang van connectiviteit,  het willen verbonden zijn, hetzij met de kleine niche, het zij ruimer, zelfs wereldwijd.  Vanuit dat nieuwe aanvoelen van connectiviteit staan ze ook makkelijk afkerig ten aanzien van de traditionele cultuur en de sociale instellingen ervan, zoals huwelijk, religie, regeringen, enzovoort.

Een tweede kenmerk is dat van basisdemocratie en gelijkheid dat samenhangt met hun verwerping van gecentraliseerde en op controle gebaseerde vormen van bestuur. Vanuit hun gevoeligheid voor connectiviteit kiezen zij voor een wereld met minder institutionele structuren.

Een derde kenmerk is hun verzet tegen de meritocratie van de digital immigrants. Deze agressieve en competitieve doelgerichtheid van de generatie van workaholics staat haaks op het nastreven van zachtere waarden dat bij de digital natives meer centraal komt te staan, zoals verbondenheid, directe contacten, gelijkheid over culturen heen, vrijheid van denken en handelen, communicatie in  de vorm van netwerkstructuren, delen van directe ervaringen en belevenissen, enzovoort.  

De rol van het onderwijs ligt niet langer in eerste instantie bij het doorgeven van kennis, maar in het leren omgaan met kennis en de toepassing ervan in het dagelijks leven en in de omgang met elkaar.  

3.2.       horizontale leerprocessen

Wat betekent het nu concreet dat we in de school een nieuwe visie, een nieuwe taal en aanpak  dienen te ontwikkelen. Het ligt volgens mij in een fundamentele ingesteldheid van leerkrachten die beseffen dat ze niet vanuit hun verworven kennis moeten handelen, maar vanuit een luisterende openheid voor de wereld van de leerlingen. Luisteren is uiteraard niet voldoende. Het is slechts een uitgangspunt van de onderwijssituatie. Het komt erop aan een uitwisselingsproces op te bouwen tussen leerkracht en leerlingen. Het gaat eerder over een positieve betrokkenheid van de leerkracht die aanvoelt dat leerlingen een reële  inbreng hebben in het leerproces.

Wat kunnen digitale immigranten (leerkrachten) leren van digital natives (leerlingen)?

·           allereerst zoeken naar oplossingen die horizontaal zijn. Dat geldt vooral voor de opbouw van de leerprocessen en de aanpak van conflicten.

·           plaats maken voor waarden die belangrijk zijn in het leven in plaats van de klemtoon te leggen op prestaties en resultaten.

·         geloven in principiële gelijkheid tegenover kennis of kunde zonder dat daar een hiërarchische positie aan te verbinden.

·         samenwerken over grenzen heen, met een variëteit van mensen. Digitale communicatie bindt zich niet aan grenzen, maar stelt zich open voor wat er in de wereld gebeurt.

Wat kunnen digital natives (leerlingen) leren van digitale immigranten (leerkrachten)?

·         geordend leren werken met doelstellingen en deze doelen ook efficiënt leren afwerken

·         gerichte middelen leren gebruiken om dingen (teksten, gedrag, artefacten) op te bouwen op een juiste wijze

·         revitaliseren of nieuwe invulling geven aan bestaande instellingen of systemen (cfr. sensemaking, Karl Weick)

3.3.    het democratiserend effect van onderwijs

                         Uit dit alles is stilaan duidelijk geworden dat het democratiserend effect van de leerprocessen in school niet in de eerste plaats zit in de kennis die de school overdraagt, maar in de ervaring van een ruimte van gelijkheid, van horizontale wederkerigheid. Dat de school kennis verdeelt, betekent alleen maar dat ze tools verdeelt om leerlingen te helpen hun posities in de samenleving te bepalen en te realiseren.

·                Een essentiële bijdrage van onderwijs is de vorming van leerlingen tot morele subjecten die binnen een technologische cultuur zichzelf kunnen blijven. Daartoe zijn zelfpraktijken (training) nodig waarin leerlingen anticiperen op de wijze waarop technologie hun leven bepaalt.

·                Het is duidelijk dat het huidige digitale tijdvak een nieuwe kans biedt om deze democratische gevoeligheid te versterken. De digital natives ontwikkelen wellicht een nieuwe identiteit die op basis van connectiviteit en een ruime toegang tot de nodige informatie ruimte geeft aan een bredere invulling van democratisch handelen dan ooit het geval was.

  

De relatie tussen mens en technologie behoort tot de belangrijkste programmatische items van de 21^ste eeuw. Onze leefwereld wordt steeds meer tot een technologische omgeving die ons confronteert met een nieuw type van menselijk bestaan. Door de snelle ontwikkeling en het samenwerken van nanotechnologie, biotechnologie, informatietechnologie en kennis- en neurowetenschappen ontstaan nieuwe mogelijkheden om niet alleen het menselijk leven maar ook het menselijk wezen zelf  te veranderen en te verbeteren. Technologie maakt ons slimmer, sneller en sterker en biedt ons een concrete basis om onze droom van de maakbaarheid van de mens, van onvergankelijkheid en onsterfelijkheid op het spoor te komen. In dat perspectief verandert de technologie geleidelijk van een angstaanjagend beeld naar een wenselijk ideaalbeeld.

Hierbij stelt zich de vraag of de mens volwaardig mens kan blijven wanneer de technologische apparatuur steeds verder doordringt in zijn lichaam, zijn leefpatroon, zijn denken en zijn omgeving. Met prothesen, implantaten, neurochirurgische ingrepen, het kweken van weefsel uit stamcellen, embryoselectie, robotisering van menselijke functies, enzovoort grijpt men steeds meer fundamenteel in in de menselijke natuur. Een leven als cyborg, een mix van mens en technologie, komt steeds meer in zicht. Enthousiaste voorstanders halen opnieuw Nietzsches beeld van de Übermensch naar voren. De contouren van een posthumanisme of transhumanisme worden dag na dag scherper en dagen ons uit tot een gedurfde confrontatie. Met deze nieuwe technologieën stoten we  echt op de grens van de mens. Verliezen we hierbij op de duur alle kwaliteit van menselijkheid of komen we terecht in een nieuwe en hogere vorm van het ‘goede leven’? Velen voelen dit proces aan als een bedreiging. Die angst heeft dikwijls te maken met de onwennigheid waarmee mensen vandaag nog steeds met technologie omgaan. Maar er liggen uiteraard ook diepere vragen aan de basis van die angst, zowel van filosofische als van maatschappelijke, morele en religieuze aard. De steeds dieper indringende en disciplinerende macht van de technologie legt een sterke claim op het behoud en de verdere ontwikkeling van de menselijke vrijheid. Worden wij als menselijke samenleving uiteindelijk een systeem van robotten die makkelijk van bovenaf of centralistisch bestuurd worden? Gaan we niet te ver als we ingrijpen in de basis van de menselijke natuur en zelf schepper willen spelen van een nieuw mensenpark, om een woord van de Duitse filosoof Peter Sloterdijk te gebruiken? Vooral vanuit religieuze hoek spelen hier onoverkomelijke bezwaren.

Angst is echter geen goede leermeester. Als we nadenken over morgen , slaan we nog veel te dikwijls de catalogus van vandaag open. We blijven dan makkelijk hangen in wat we reeds kennen. We durven haast niet te denken buiten onze vertrouwde paden. Dat maakt ons onzeker. Wij leven nochtans in een evolutieve wereld die permanent streeft naar aanpassing aan de nieuwe omstandigheden waarin we terechtkomen. Wij hoeven weliswaar geen carte blanche te geven aan een ongebreidelde ontwikkeling en toepassing van technologische kennis en apparatuur, maar hebben nood aan een open en positieve houding ten aanzien van de mogelijkheden die zichtbaar worden. Het zal belangrijk een goede manier te vinden van omgaan met wat de technologische ontwikkelingen ons te bieden hebben om beter mens te worden. De vandaag geldende ethische regels bieden te weinig inzichten en draagkracht om de technologische mogelijkheden te integreren in ons dagelijks bestaan. We moeten daarom dringend zoeken naar  een andere vorm van ethiek om onze opvattingen en ons gedrag ten aanzien van de steeds weer nieuwe technologische ontwikkelingen te begeleiden. Hoe zullen wij omgaan met allerlei hybride vormen van menselijk bestaan? Moeten we  cyborgs bekijken als afschuwelijke monsters in een proces van steeds verdergaande robotisering of bieden zij ons de kans nieuwe kwaliteiten van het 'goede leven' te vinden? Heel  wat vooronderstellingen en vanzelfsprekendheden van ons huidig leven worden daarbij radicaal in vraag gesteld. Technologie zal overal aanwezig komen en steeds meer ons leven binnendringen. Technologie uitbannen kan niet meer, ons erbuiten stellen ook niet en doen alsof er niets aan de hand is, zeker niet. De zaken ernstig nemen, is wellicht onze enige kans. Kunnen wij, terwijl we op een constructieve wijze ethisch gaan denken en leven, geleidelijk leren hoe zinvol en waardig te overleven in het ‘huis van de technologie’ ?

Laten we vooraf stellen dat het in deze lezing uiteraard niet mijn bedoeling kan zijn op een technisch-wetenschappelijke wijze in te gaan op de nieuwe technologieën op zich. Dat ligt buiten mijn competentie. Ik wil de filosofische en ethische vragen stellen die hierbij centraal staan. Het gaat mij om wie de mens is en hoe hij ontwikkelt, met andere woorden over de zin voor onszelf en over ons zelfverstaan. Ik wil niet wegdromen naar hoe wij er over enkele jaren concreet zullen uit zien, maar nadenken over onze huidige situatie als mensen levend in een wereld die steeds meer en sneller getekend wordt door de technologie. We mogen niet vergeten dat we vanaf onze oorsprong begaafd zijn met een brein dat bekwaam is - of beter nog in zijn eigen ontwikkeling getekend is  - om een grote verscheidenheid van neurale, lichamelijke en technologische capaciteiten met elkaar te verbinden en in overeenstemming te brengen. (mix and match). Als ik in mijn exposé toch wat dieper inga op bepaalde technologische toepassingen, is het slechts bij wijze van voorbeeld en zonder op specifieke wetenschappelijke details in te gaan.

 

Onderstaande tekst publiceerde ik als    een  info voor het maandblad MENSEN ONDERWEG, januari/februari 2005

 

Europa warmt sneller op dan de rest van de wereld en koude winters zullen haast volledig verdwijnen tegen 2080 als gevolg van de globale opwarming van de aarde. Dat stelde het Europees Milieuagentschap (EMA) in een 107 bladzijde tellend rapport van 17 augustus 2004 nadrukkelijk in de kijker. In de laatste honderd jaar is de globale gemiddelde temperatuur in de wereld gestegen met 0.7°C, terwijl het Europees gemiddelde steeg met 0.95°C. Men verwacht algemeen dat tegen 2100 de temperaturen wereldwijd zullen stijgen met 1.4° tot 5.8°C, in Europa zelfs met minimaal 2° tot 6°C. Zulke gegevens zijn niet mis te verstaan. We staan oog in oog met belangrijke klimaatveranderingen die het aanzicht van de wereld sterk zullen beïnvloeden. De consequenties zijn enorm en het rapport teken een grimmig beeld van de toekomst. Zelfs het Pentagon waarschuwde begin 2004 ervoor dat de wereld zich veel meer zorgen moet maken om de op gang zijnde klimaatveranderingen dan om het terrorisme. De meeste wetenschappers zijn er heel duidelijk over: als we niets doen aan de klimaatverandering moeten we rekening houden met dramatische gevolgen. Er is dringend nood aan belangrijke maatregelen om de huidige problemen op een efficiënte wijze aan te pakken. Waarin bestaan die klimaatveranderingen? Wat is de impact ervan op mens en milieu? Wat kan er worden gedaan om te vermijden dat op termijn onze planeet onleefbaar wordt?  

1. Probleemstelling

natuurlijke klimaatveranderingen  

Normaal gesproken ontstaan klimaatveranderingen door natuurlijke processen die in de schoot of in omgeving van de aarde tot stand komen. In haar evolutie heeft  de aarde heeft vele veranderingen gekend in de condities van het klimaat.  Het gaat dan over langdurige perioden, meestal van duizenden of miljoenen jaren, waarin radicale schommelingen in de temperatuur ontstaan als gevolg van variaties in de baan van de aarde rond de zon, verschuivingen in de stand van de aardas, fluctuaties in de activiteiten van de zon, uitbarstingen van vulkanen, opwarming of afkoeling van de aardbodem, sterke wisselingen in de lagen van de atmosfeer, enzovoort. Zo kennen we de verschuivingen van ijstijdperken naar warmere perioden en omgekeerd, die de aarde kunnen omtoveren in een bar landschap of haar een vruchtbare bodem schenken.  Er is dus op zeer lange termijn altijd een natuurlijke variabiliteit van het natuurlijk klimaat vast te stellen geweest. In de laatste 8000 jaar is het klimaat van de aarde met zijn lichte temperatuurschommelingen relatief stabiel geweest in vergelijking met vorige perioden. Deze stabiliteit heeft gunstige condities geschapen voor de ontwikkeling van de menselijke samenleving.

menselijke impact

De klimaatveranderingen waarover in onze tijd gesproken wordt, zijn echter van een andere aard. Het gaat niet om natuurlijke veranderingen, maar om veranderingen die worden toegeschreven, direct of indirect, aan allerlei activiteiten van de mens die de samenstelling van de globale atmosfeer sterk beïnvloeden. Het is weinig waarschijnlijk dat de stijging van de waargenomen temperaturen tijdens de laatste eeuw enkel veroorzaakt zouden zijn door natuurlijke processen, zij voltrekken zich bovenop de al aanwezige variabiliteit in het klimaat.  Deze temperatuurstijgingen zijn ongewoon sterk. Het is niet meer te ontkennen dat de omvang en het tempo van de huidige klimaatverandering alle natuurlijke variaties van de laatste duizend jaar en wellicht zelfs verder in de tijd ver overtreft. De huidige klimaatveranderingen zijn het gevolg van relatief sterke temperatuurstijgingen die een effect zullen hebben op het hele milieu: de stijging van het zeeniveau, het smelten van de sneeuwlagen en de gletsjers, het verminderen of verstoren van de biodiversiteit bij fauna en flora, verschuivingen in de vruchtbaarheid van de bodem, de reserves van zoet (drinkbaar) water, impact op de leefomstandigheden en de gezondheid van de mensen. Hoewel er nog veel onzekerheid bestaat over de veranderingen die het milieu zal ondergaan en welke de meest schadelijke gevolgen zullen zijn, toch zou zo'n opwarming ernstige verstoringen kunnen veroorzaken, vooral bij kwetsbare ecosystemen. Professor André Berger (UCL), medeauteur van het rapport van EMA, stelt dat, zelfs als we in de toekomst sterk omzichtig zouden handelen, de temperatuurstijging met 1 à 2 graden in deze eeuw niet meer te vermijden zou zijn. Wat we in ieder geval moeten doen, zo zegt hij, is ons erop voorbereiden en ons proberen aan te passen.  

oorzaken

Vele mensen beschouwen de klimaatverandering nog te veel als een abstract milieuprobleem dat zich pas in de verre toekomst zal manifesteren. Ze zijn ook slecht geïnformeerd over het feit dat de huidige klimaatverandering voor het overgrote deel te wijten is aan het menselijk leefpatroon. Zo is bijvoorbeeld de relatie tussen energiegebruik en klimaatverandering nauwelijks bekend. Velen denken hierbij alleen maar aan enkele oppervlakkige fenomenen zoals de drijfgassen van spuitbussen of enkele andere industriële toepassingen ervan. Nochtans is in wetenschappelijke kringen algemeen aanvaard dat de huidige opwarming van de aarde specifiek toegeschreven moet worden aan de uitstoot van broeikasgassen, die voornamelijk ontstaan bij het verbruik van fossiele brandstoffen en de sterke toename van de bemesting in de landbouw. Die gassen slorpen de warmte op die van de aarde opstijgt  en houden die vast  in de lagere atmosfeer, terwijl ze de zonnewarmte wel doorlaten. Dat leidt dus onvermijdelijk naar een opwarming van de aarde. De zes meest bekende broeikasgassen zijn waterdamp en kooldioxide (CO2), methaan, distikstofoxide, zachte en harde gehalogeneerde koolwaterstoffen en zwavelhexafluoride. Het is vooral het CO2-gas dat het leeuwenaandeel van de broeikasgassen uitmaakt. In de westerse wereld is de uitstoot van CO2 verantwoordelijk voor 8O% van de broeikasgassen, methaan (bemesting) voor 7 à 8% en distikstofoxide voor 7%. De andere broeikasgassen tekenen voor amper 5%. De CO2-uitstoot  neemt vandaag vooral toe door ons energieverbruik, met name door het stijgend elektriciteitsverbruik en het groeiend verkeers- en vervoervolume.  De vraag naar energie blijft in Europa nog steeds stijgen. Op dit ogenblik ligt het energieverbruik van de West-Europeaan drie maal hoger dan het gemiddelde van de aarde, dat van de Verenigde Staten is zelfs vijf maal hoger. Onze hoge levensstandaard en massaconsumptiecultuur maken dat we meer en meer energie nodig hebben. Bovendien mag je niet vergeten dat in de zich snel industrialiserende landen als China en India de uitstoot het volgende decennium sterk gaat toenemen. Het is een haast niet meer te vermijden zaak dat het toenemende energieverbruik van onze hedendaagse leefstijl op de duur de hele menselijke habitat (leefomgeving) in de war zal brengen met talrijke nefaste gevolgen die vandaag nog onvoldoende kunnen worden geschat. De toestand lijkt wel dramatisch, vermits algemeen wordt aangenomen dat zelfs wanneer onze samenleving ertoe komt de uitstoot van de broeikasgassen in de volgende decennia sterk te verminderen, het klimaat toch sterk zal blijven veranderen in de volgende eeuwen. Het gaat dus over een complex proces dat, eenmaal op gang gezet, niet zomaar kan worden teruggedraaid. Bij wijze van voorbeeld geven we in een schema waarin duidelijk de band beschreven wordt tussen ons energieverbruik (voornamelijk CO2) en de gevolgen die de klimaatverandering zal meebrengen voor mens en milieu.

Appendix deel 1

1.  schema van het proces 

energiegebruik
            ↓
verbruik fossiele brandstoffen
            ↓        
CO₂-uitstoot  (en andere broeikasgassen)
            ↓        
wijziging koolstofcyclus:

            ↓        
wijziging CO₂-concentratie in atmosfeer
            ↓        
wijziging stralingsbalans aarde
            ↓        
klimaatverandering
           ↓        
hogere temperaturen, stijging zeeniveau, verandering van neerslag, verstoring biodiversiteit (flora, fauna), sterke druk op de menselijke habitat

 

2.  vermoedelijke evolutie CO2-uitstoot in België, zonder maatregelen

 

1990                               100%

2000                               112%

2005*                             119%

2010*                             123%

2015*                             128%

2020*                             133%

* CO2-uitstoot door energiegebruik (transport inbegrepen)

gegevens Federale Diensten Leefmilieu

  

De hedendaagse westerse samenleving wordt gekenmerkt door een grote verscheidenheid van levensbeschouwingen en door een multi-etnische samenstelling van de bevolking. Het pluralisme is een levensgrote uitdaging voor de democratische samenleving. Toch worden we sterk geconfronteerd met vele vormen van verrechtsing, onverdraagzaamheid en fundamentalisme. Pluralisme is een waagstuk, maar we moeten het risico durven lopen om onze toekomst een open en menswaardige inhoud te geven.

1.  een kleine voorgeschiedenis van het pluralisme

 ·   De eerste kiemen van het pluralisme liggen in de Griekse filosofie bij Pythagoras (582-496 v. Chr.) en Demokritos (460-370 v. Chr.). Zij reageerden sterk tegen de opvattingen van het monisme (de wereld is één,  ondeelbaar en onveranderlijk). Vooral Empedocles (492-432 v. Chr.) propageerde het plura-lisme (de werkelijkheid als mengeling van vier elementen: water, vuur, aarde, lucht). Op politiek vlak verdedigde hij het pluralisme als basis van de democratie. Maar Plato (428-347 v. Chr.) keerde radicaal terug naar het monisme: de waarheid is één en de staat  moet van bovenuit worden bestuurd (liefst door filosofen). Onder zijn grote invloed verdwenen de aanzetten tot pluralisme geleidelijk uit het Griekse denken.  Slechts hier en daar werd er nog naar verwezen, zoals bij de cynici en de sceptici en bij Epicurus en de Stoa. Ook in het latere Rome kreeg het pluralisme weinig aandacht. 

·    Vanaf 313 leidde de opkomst van het Christendom als staatsgodsdienst ernaar dat alle goden van de andere religies werden weggeveegd omwille van een strikt monotheïsme. De hele middeleeuwen door was er geen plaats voor pluralisme, al bleven er toch enkele ideeën van leven, zoals bij Roger Bacon (1214-1292) en William van Ockham (1280-1347).

 ·    Op enkele sporadische uitzonderingen na, moeten de eerste wortels van het hedendaagse pluralisme gezocht worden in de opkomst van het humanisme in de 15^de eeuw. Toen ontwikkelde zich in  Europa geleidelijk een traditie van verdraagzaamheid. Figuren als Erasmus (1466-1536) en Montaigne (1533-1592) zijn de sterkste getuigen van de opkomende bewegingen.

 ·    In de tweede helft van de 16^de eeuw kwam er de doorbraak van het protestantisme. Geleidelijk aan werd Europa door felle godsdienstoorlogen verscheurd in twee kampen. In 1555 werd door de godsdienstvrede van Augsburg bepaald dat een vorst die in een gebied het politieke gezag uitoefende mocht bepalen welke religie daar werd opgelegd. (‘cuius regio, illius et religio). Zo konden in Europa de twee belijdenissen (katholicisme en protestantisme) grotendeels in vrede leven. Het was een moeizaam proces met vallen en opstaan, zoals bij de Bartholomeusnacht (1572) en de strijd van Willem de Zwijger (+ 1584).

 ·    Meer dan honderd jaar later was John Locke (1632-1704) de belangrijkste voorvechter van de filoso-fische idee van tolerantie in zijn beroemde Brief over tolerantie (1704) waarin hij pleitte voor een ruimte van vrijheid voor het individu en groepen om het eigen bestaan gestalte te kunnen geven volgens eigen inzichten en religieuze overtuigingen. Toch steunde Lockes opvatting over tolerantie nog niet op de positieve rechtenvan het individu, hij legde de klemtoon op de grenzen waarmee indivi-duen en instellingen rekening dienen te houden wanneer zij met elkaar willen of moeten samenleven.

 ·    Immanuel Kant (1724-1804 legde de klemtoon vooral op de vrijheid van het individu dat vanuit zijn verlichte rede kritisch en autonoom kon beslissen over de invulling van zijn eigen leven. Dit zijn de eerste sporen van een inhoudelijk criterium van het pluralisme: ieder mens heeft als individu het positieve recht zichzelf te zijn op alle vlakken van zijn leven (privé, religieus, publiek leven).

 ·    Toch is de geschiedenis van de 19^de en 20^ste eeuw geen pluralistisch paradijs geworden. Integendeel, de opkomst van de nationale staten heeft veel tegenstellingen teweeggebracht met weinig wederzijds begrip. Vandaag stelt vooral de confrontatie met de Islam stelt levensgrote uitdagingen. Daarom is vandaag dringend nood aan een actief pluralisme (open gesprek en uitwisseling).

2.  de filosofie van het pluralisme

 ·       veelheid en verscheidenheid:

pluralisme is een kwestie van omgaan met veelheid en verscheidenheid. De veelheid wordt makkelijk ingepast in het keurslijf van het eigen gelijk. Omgaan met veelheid vergt permanente openheid en voorzichtige toenadering.  Pluralisme is allereerst de erkenning van diversiteit. Onze geschiedenis is één lange ontkenning van het ‘andere’, een geschiedenis van aanpassing en inpassing van het ‘andere’ in het eigen beeld.

 ·       context van erkenning:

pluralisme is een differentiestructuur in denken en handelen, gebaseerd op het inzicht dat de dingen in wezen niet tot hetzelfde herleid kunnen worden. Het centrale principe is de acceptatie van het andere, niet in onderschikking, maar in gelijkwaardigheid. Zulke erkenning van verscheidenheid is echter meer dan tolerantie. Tolerantie is een vorm van minimalisme. Het is een eerste stap in een proces van erkenning, maar blijft steken binnen de grenzen van het eigen gelijk. Pluralisme gaat verder dan tolerantie. Het steunt op openheid en dialoog. Men erkent zelf niet te beschikt over de totale waarheid en men wil het eigen standpunt voortdurend bijsturen door samen spreken en handelen met anderen.

 ·       te mooi om waar te zijn?

Is pluralisme alleen maar utopisch? Je kan niet ontkennen dat er vandaag spanningen bestaan, maar zijn de negatieve reacties niet een gevolg van een gebrek aan inzicht of (wederzijdse) kennis, van eigen onmacht of zelfs van eigen onwil? Je zou het de traditionele, conservatieve reactie op grenzen kunnen noemen. Zoals de Braziliaanse pedagoog Paulo Freire zegt is het bewustzijn van deze mensen bezet door de tirannie van de vanzelfsprekendheid en hebben ze het verleerd open te denken of te spreken.

·       grenzen  overschrijden:

Er is ook een progressieve reactie op grenzen mogelijk. Grenzen worden dan ervaren als uitdagingen die het leven perspectief bieden. De fundamentele houding is nu een houding van overschrijding. Paulo Freire spreekt hier van een problematiserende houding, het in vraag stellen van de eigen beperktheid, van de eigen grenzen. Problematiseren is het aangaan van de dialoog met wat zich aanbiedt aan de andere kant van de grens.   Dat vergt de bereidheid om het andere toe te laten, om ermee in dialoog te gaan, zelfs om toegevingen te doen die het eigen leefpatroon radicaal veranderen. 

 3.  dimensies in het pluralisme

Bij pluralisme ligt de norm bij de menselijke rede. Alles moet rationeel worden beoordeeld en kritisch onderzocht. In onderlinge samenspraak kunnen mensen dan op basis van een open maatschappelijk debat  het pluralisme beleven op vier dimensies van hun leven.

 ·       waardepluralisme:

Het waardepluralisme situeert zich op het microniveau van individuele beslissingen. Het betekent dat mensen hun eigen leven (zowel als individu dan als sociaal wezen) zodanig kunnen organiseren dat ze er zich gelukkig en goed bij voelen.

 ·       cultureel pluralisme:

Naast het microniveau van individuele beslissingen is er het sociaal-culturele terrein  (mesoniveau) waarin hij met anderen zijn cultuur, zijn meningen en (geloofs)overtuigingen kan delen en publiek ter sprake brengen. Cultureel pluralisme veronderstelt wederzijdse openheid, discussie, samenwerking en interactie. Dat zou de sociale cohesie sterk kunnen bevorderen.

 ·       levensbeschouwelijk en religieus pluralisme:

Cultuur hangt ook nauw samen met levensbeschouwing of godsdienst. We moeten er durven van uitgaan dat niemand de volledige waarheid in pacht heeft en dus in relatie met anderen zich kan verrijken, ook in levensbeschouwing en religie. Zo worden vandaag heel wat inspanningen geleverd voor het realiseren van een interreligieuze dialoog en gesprekken tussen humanisme en godsdienst.

 ·      politiek  pluralisme:

Pluralisme hoort niet alleen thuis op het individuele en het sociaal-culturele niveau, maar ook op het brede niveau van de hele samenleving (macroniveau). Hier gaat het over politieke opties die de contouren bepalen van de inrichting van de samenleving als geheel. Politici moeten het eens worden  over een humaan minimum waarover niet onderhandeld kan worden, tenzij om het kwalitatief te verbeteren, zoals vandaag uitgedrukt in het Charter van de Mensenrechten

4.  elementen van een strategie

Er bestaat vandaag nog geen duidelijk omlijnde strategie voor de opbouw van een pluralistische samenleving.  Voorlopig kunnen we slechts wijzen op enkele aanzetten die geleidelijk aan versterkt moeten worden.

·      Een van de belangrijkste aanzetten bestaat in het verstoren van de vanzelfsprekendheden waarmee de indifferente opvattingen, gedragingen en structuren (zuilen) zich in stand houden.

·    Een goede strategie heeft zijn uitgangspunt niet in theoretische discussies of abstracte ideologiekritiek, maar in de concrete praxis zelf, in de dagelijkse leefwereld.  

·    Indifferentie is meestal hiërarchisch gestructureerd, omdat alles onder één en dezelfde noemer wordt gebracht. Differentie daarentegen is horizontaal en steunt op een netwerkstructuur, waarin mensen en groepen elkaar gelijkwaardig benaderen en ondersteunen. 

·    De grootste valkuil van het pluralisme ligt in de ‘overhaaste verzoening’ (Adorno) die alle verschillen wegvaagt zonder ze in hun eigenheid te hebben erkend. Pluralisme kiest voor een dialoogstrategie die zich richt op een systeem van leven en samenleven waarin de verscheidenheid centraal staat als basis van wederzijdse verrijking en samenwerking. Multiculturele (en multireligieuze) dialoog wordt dan interculturele (en interreligieuze) dialoog. 

·    Het centrale element tot integratie en toenadering tussen groepen burgers ligt nadrukkelijk in wat hen bindt of in wat zij beschouwen als gezamenlijke uitgangspunten voor het samenleven. We moeten ons samenleven leren zien als een taak van gedeeld burgerschap (shared citizenship),

·    De opbouw van een pluralistische samenleving is een langzaam proces dat slechts stapsgewijze gerealiseerd kan worden. Zoals filosoof Karl Popper het omschreef: als een stapsgewijze sociale bouwkunde (piecemeal social engeneering). Pluralisme is bijgevolg ook nooit af, maar de geleidelijke opbouw ervan is het bewijs dat de democratie zichzelf serieus neemt.

terug naar lijst

Het is zover. Op 26 december 2002 werd naar alle waarschijnlijkheid de eerste kloonbaby, met de symbolische naam Eve, geboren. Het bedrijf Clonaïd (onder leiding van de Franse wetenschapster Brigitte Boisselier) heeft bekend gemaakt dat het er als eerste in  geslaagd is een kloon ter wereld te zetten. Eve zou genetisch identiek zijn met haar 31-jarige moeder. Er zijn nog geen sluitende wetenschappelijke bewijzen geleverd over de genetische identiteit, maar   volgens Clonaïd zou dit binnenkort gebeuren. Voorlopig verkiezen de ouders omwille van de privacy elke publiciteit te vermijden.

Ook  de omstreden Italiaanse arts Severiono Atinori , die tot hiertoe altijd beweerd had, de eerste te zullen zijn, heeft zijn twijfels of Clonaïd over voldoende technologische middelen beschikt om echt te kunnen klonen.   Op 16 februari 2003 heeft hij de geboorte van een kloonbaby in  China bekendgemaakt.   Reeds jaren geleden  baarde hij veel opzien toen hij  een 62-jarige vrouw hielp voor het krijgen van een kind. Hij werkt met een kloontechniek die nauw aansluit bij techniek die  gebruikt werd bij het klonen van het schaap Dolly.

Er is uiteraard veel verzet tegen dit project in de westerse wereld. Bovendien is het reproductief  klonen van mensen in heel wat landen bij wet verboden. Maar Clonaïd en Atinori werken  in het geheim aan hun project   (misschien zelfs  op een schip buiten de territoriale wateren). Ook Antinori's collega Panos Zavos (Amerikaan met Griekse roots) kondigde aan dat hij binnenkort samen met Antinori voor een gekloonde baby zou zorgen.

 

We staan ongetwijfeld voor nieuwe tijden. Van de ethici wordt dringend verwacht dat zij de problematiek fundamenteel aanpakken. Het heeft geen zin meer om zich eenzijdig of radicaal negatief op te stellen door steeds maar opnieuw te beklemtonen dat kloneren niet mag, dat het niet menswaardig is. Het wordt hoog tijd een degelijk instrumentarium uit te bouwen om deze problematiek op haar menswaardigheid te kunnen evalueren. Naarmate de wetenschap en de technologie hun huidige mogelijkheden concreet actualiseren zal de mensheid in staat (en bereid) moeten zijn op zinnige wijze om te gaan met de feitelijke ontwikkelingen. De vraag is niet langer hoe we deze toestanden kunnen vermijden - want dat kan niet meer -, de vraag is hoe we er zullen mee omgaan. Dat het om een uiterst delicaat en gevoelig probleem gaat, zal niemand betwijfelen. Maar dat de technologie ons op een nieuw breekpunt in de menselijke geschiedenis heeft gebracht, kan ook niet meer worden ontkend. Daarom is een ethische herbezinning over onze waarden en de middelen om die te realiseren van allerhoogste belang. Bovendien wordt het ook hoogdringend  een juridische regelgeving uit te werken die de kloonkinderen voldoende rechten geeft om als volwaardig mens te kunnen ontwikkelen binnen de (gezins)verbanden waarin het geboren wordt. (15/05/03)

terug naar lijst