KAN GEWELD ZINVOL ZIJN?, in  Mensen Onderweg, december 2006, blz. 10-16.

Het valt niet meer te ontkennen. Onze maatschappij blijkt almaar agressiever en gewelddadiger te worden, dit zowel op lokaal vlak als op wereldschaal. Oorlogen, terroristische aanslagen, raciaal en godsdienstig geweld, moordpartijen op scholen, in stations of op straat, huiselijk geweld, geweld tegen vrouwen, allerlei vormen van pestgedrag, inbraken en straatcriminaliteit, agressie in het verkeer, het houdt niet op. Ook de ontspanningswereld staat bol van geweld: film, televisie, videogames. Geweld wordt hier zelfs bekeken of gespeeld als amusement en genot. Van jongs af aan wordt men met geweld geconfronteerd en trekt het sporen in de menselijke psyche. Door die toename van geweld voelen velen zich onveilig en durven haast de straat niet meer op, zeker niet in het donker. De vraag naar meer politie op straat wordt steeds groter, gevangenissen moeten worden uitgebreid en beter uitgerust. Mensen willen desnoods een (groot) deel van hun privacy opofferen voor een beschermende controle zoals bij het inchecken op vlieghavens, camera’s op straat, paspoorten met vingerafdrukken of genetische gegevens, enzovoort. Vele mensen vragen zich af waar dat geweld vandaan komt en waartoe het dient, juist nu er tegelijk zoveel over een groeiende eenheid van de wereld gesproken wordt. Is al dat geweld uit zichzelf niet zinloos of bestaat er toch zoiets als ‘zinvol’ geweld dat kan bijdragen aan de verbetering van onze wereld?

De  technologie verovert de wereld. Steeds meer en meer en op alle terreinen. Vanaf de digitale televisie in onze huiskamer tot de hoogtechnologische apparatuur in de operatiekamer van de kliniek, vanaf het computergebruik in de basis- en kleuterscholen tot internetbankieren, vanaf de laboratoria voor gentechnologie tot de patiëntendossiers bij de huisarts. De moderne wereld wordt ondersteund door technische voorwerpen en machines die het uitzicht van ons leven in enkele decennia grondig hebben veranderd.  Deze technische vernieuwingen zijn een dynamische kracht geworden in onze samenleving. Tot in de kleinste hoekjes en gaatjes vinden we de sporen van haar impact. Techniek is in hoge mate medebepalend geworden voor ongeveer alles wat we doen, ons werk, onze vrijetijdsbesteding, onze communicatie, onze informatie, onze mobiliteit, onze gezondheid, seksualiteit en vruchtbaarheid, bij geboorte en sterven, noem maar op. Op het eerste gezicht wijzen deze ontwikkelingen op een enorme vooruitgang in de dagelijks leefwereld. De vraag is echter of we met deze ingrijpende vernieuwingen de identiteit van ons mens-zijn geen grote schade toebrengen. Hier stelt zich de ethische vraag: is technologie wel goed voor de mens en zijn samenleving? Wordt de mens uiteindelijk niet tot slachtoffer van zijn eigen maaksels? Gaan we onze onderlinge verhoudingen niet geleidelijk aan helemaal instrumentaliseren? Wat blijft er van ons lichaam over als we het uitleveren aan technologische apparatuur of aan digitale controlesystemen? Wat vinden we van de totale vervreemding van het moderne productieproces door automatisering en informatisering? Hoe is het gesteld met onze vrijheid als we bepaald worden door genetische manipulatie? We kunnen deze ethische vraagstelling niet langer links laten liggen, als we tenminste in dit niet meer te stuiten technologisch proces onze humaniteit verder willen ontwikkelen. 

Je hoort steeds meer beweren dat mensen weinig of geen burgerzin hebben. De sociale verbanden zijn sterk aangetast en men trekt zich makkelijk terug in de eigen privésfeer. Daar leeft men zijn eigen leven zonder zich het lot van het geheel aan te trekken. Maar als men buitenkomt (straat, school, arbeidsmilieu, economie, toerisme, ziekenzorg, enzovoort) verwacht men dat alles goed geregeld is. Zulke houding heeft uiteraard zware gevolgen voor het politieke leven. De burgers geven hun verantwoordelijkheid uit handen en politici moeten maar zorgen dat alles goed draait. Als er iets misloopt, krijgen zij de schuld en zijn de burgers misnoegd. Maar zo bouwt men geen goede samenleving op. Want die veronderstelt dat de burgers bereid zijn mee te werken aan de opbouw ervan.  Het is echter niet makkelijk te bepalen hoever die inzet moet gaan. Burgerzin is een complex begrip. Je kunt het zowel minimaal als maximaal invullen. Vanaf de eigen straat of buurt tot het brede verenigingsleven, vanaf de opkomst bij verkiezingen tot het engagement in allerlei acties, vanaf de helpende (caritatieve) hand tot het organiseren van solidariteit. In dat alles speelt vooral het lokale een belangrijke rol. Mensen moeten elkaar allereerst vinden, helpen en steunen vanuit de eigen omgeving. Het maatschappelijk leven begint daar waar je woont. Als je je niet verantwoordelijk voelt voor wat er in jouw directe leefomgeving reilt en zeilt, wordt burgerzin niet of onvoldoende gevoed vanuit de concrete beleving.

De hedendaagse westerse samenleving wordt gekenmerkt door een grote verscheidenheid van levensbeschouwingen en door een multi-etnische samenstelling van de bevolking. Daarom wordt het pluralisme een levensgrote uitdaging voor de democratische samenleving. Toch is er ook veel tegenspel. We worden steeds meer geconfronteerd met vele vormen van verrechtsing, onverdraagzaamheid, fundamentalisme en zelfs terrorisme. Populistische en extreem-rechtse partijen verspreiden een klimaat van angst en haat. Zij leggen de schuld van  de huidige crisis grotendeels bij de verloedering van het leefklimaat, vooral door de almaar toenemende migratie die Europa dreigt te overspoelen.  Daarom verdedigen zij de superioriteit van de eigen waarden tegenover die van de migranten. Eigen volk eerst. De boot is vol. Vooral de islam krijgt het erg te verduren, want die religie staat volgens hen volledig haaks op de zo duurzaam bevochten westerse waarden van vrijheid, gelijkheid en democratie. De Nederlandse rechtswetenschapper Paul Cliteur herkent in deze spanningen zelfs een toenemende decadentie van onze samenleving die op termijn leidt naar  het verval van de democratische rechtstaat. Pluralisme staat voor de populisten dan ook gelijk met het binnenhalen van het paard van Troje. Eens de hoofddoeken aanvaard en de moskeeën gebouwd zal de islam geleidelijk zijn macht versterken en over enkele decennia heel Europa in zijn greep krijgen, zo beweren zij. De vraag is echter of zulke argumentatie wel klopt en of de strategie van het zich afzetten tegen ‘het vreemde’ wel een goede strategie is om in de toekomst een humane samenleving op te bouwen. Misschien is het wel omgekeerd en kunnen alleen eerbied, openheid en interactie een basis bieden om op een realistische wijze met elkaar om te gaan en in vrede samen te leven. Pluralisme is dan geen verval maar eerder een mogelijke uitweg uit de  huidige maatschappelijke crisis. Pluralisme is ongetwijfeld een waagstuk, maar een democratische samenleving moet in ieder geval dat risico lopen om haar eigen toekomst een menswaardige inhoud te geven.

Ieder mens is in staat tot nadenken, maar denken de meeste mensen wel echt na? De grote meerderheid blijkt te kiezen om alleen maar mee te lopen met wat hun wordt voorgezegd of aanbevolen. Zij kiezen voor de kudde. Sinds de democratisering van het onderwijs en het invoeren van de schoolplicht krijgt iedereen de kans te leren nadenken en zichzelf te ontwikkelen. Er wordt heel wat energie gestoken in opvoeding en vorming tot kennis en autonoom gedrag. Toch blijkt uit verschillende sociologische onderzoeken dat het merendeel van de mensen blijft kiezen voor kuddegedrag. Zij voelen er zich goed bij te denken en te handelen zoals iedereen denkt en handelt. Dat geeft een gevoel van veiligheid en het vraagt weinig inspanning. Het is verleidelijk zich te verschuilen achter de algemeen verspreide ideeën en gedragingen zonder zich kritisch af te vragen welke betekenis ze hebben. De huidige mediacultuur is een handig alibi om zelf niet meer te moeten nadenken. De media zeggen voor wat gedacht of gedaan moet worden. En dat is hip of sexy. Je hoort er bij en je voelt je belangrijk als je in die stroom mee kunt drijven. Hoe komt het dat mensen liever meelopen dan zelfstandig reageren? Hebben ze schrik van een kritische houding? Waarom kiezen mensen zo makkelijk voor oppervlakkigheid? Hoe sterk zijn dan de verleidingstactieken? Kunnen we daar nog onderuit of zijn we gedoemd ‘domme massa’ te blijven?

HET LICHAAM IS POLITIEK, in  Mensen Onderweg, december 2005, blz. 18-23.

Sinds de jaren vijftig van de vorige eeuw zijn er op politiek en economisch vlak enorme inspanningen geleverd om Europa tot een sterk geheel te maken. Het voorlopige hoogtepunt daarvan was de ontwikkeling van de Europese Unie, die op 1 mei 2004 zich uitbreidde van 15 naar 25 leden. In de top van 17-18 juni 2004 werd bovendien een akkoord bereikt over een Europese Grondwet. Deze Grondwet is op 29 oktober 2004 in Rome ondertekend door de regeringsleiders en staatshoofden van alle lidstaten, maar treedt pas in werking als ook de parlementen van alle EU-lidstaten het document hebben geratificeerd (goedgekeurd). Sommige landen besloten om hier een referendum aan vooraf te laten gaan. Deze grondwet zou dan definitief in werking treden in de zomer van 2007. Maar zo eenvoudig verlopen de zaken niet. De goedkeuringsprocedure staat sinds de referenda in Frankrijk (29 mei 2005) en Nederland (1 juni 2005) onder grote druk. In beide landen heeft een meerderheid van de kiezers zich tegen de Europese Grondwet uitgesproken. In Frankrijk won het nee met 54,9 procent, in Nederland kreeg het nee zelfs 61,5 procent. Als reactie daarop hebben verschillende landen de goedkeuringsprocedure voor onbepaalde tijd uitgesteld. De Europese leiders besloten tijdens de top van 16-17 juni 2005 om de ontstane crisis rond de EU-grondwet opnieuw te bespreken in het voorjaar van 2006 en te bekijken of het nog zin heeft om met de Europese Grondwet door te gaan. Je kan terecht van een crisis spreken. Sommige commentatoren spreken over een rampzalig deficit voor Europa, een radicale mislukking. Volgens hen is de Europese droom ingestort. Anderen beweren echter dat er nog ruime toekomst is voor Europa op voorwaarde dat er snel een nieuwe politieke wil ontwikkeld wordt om met elkaar verder samen te werken.