Geschiedenis van de kerststal

Het begin

Aanvankelijk hadden Christenen geen behoefte om het aardse leven van Christus uit te beelden. In de vierde eeuw gaat dat veranderen: men gaat over tot de viering van een kerstfeest als vervanging van bestaande heidense (mid-)winterfeesten en daar ontstaan de eerste realistische afbeeldingen van Jezus' geboorte. De oudste afbeeldingen van dat gebeuren kom je tegen in de catacomben te Rome. Maria zit dan op een troon/zetel om het goddelijk kind aan de mensheid te tonen. Daarbij valt op dat er geen sprake is van moederlijke gevoelens: je ziet een verheven beeld van een bijzondere vrouw die een bijzonder kind, vaak als een volwassene-in-mini-formaat afgebeeld, laat zien. Dit kind wordt dan vaak aanbeden door als Perzen gekleedde mannen: de wijzen uit het Oosten.

Tot aan de 10e eeuw zijn er in het westen weinig kerstvoorstellingen bewaard gebleven: het was een tijd van veel oorlogen en verwoesting. In het Oosten groeit wel een bepaalde uitbeelding van het kerstverhaal. Op het concilie van Efese was in 431 als geloofspunt aangenomen dat Maria de Theotokos was, de moeder van God. En sindsdien zie je dan ook iconen onstaan met Maria als een jonge moeder (hoewel nog vaak haar kind niet aankijkend!). Zij ligt op een soort kleed/matras vóór een donkerzwarte grot, waarvan het middelpunt gevormd wordt door een in doeken gewikkeld kind.Vaak ligt het kind in een stenen doodskistje. Duidelijk wordt zo een link met de opstanding van Pasen gelegd. Jozef zit geheel terzijde op de afbeelding, in gepeins verzonken: hij begrijpt het wonder niet en aarzelt, twijfelt. In de verdere entourage zie je wel engelen en herders, maar op afstand. Meestal zijn er ook vroedvrouwen aanwezig die het kind wassen in een soort doopvont. Deze voorstelling is tot op de dag van vandaag uitgebeeld op de oosterse iconen.

De eerste kerststalbouwer

Doorgaans wordt Franciscus van Assissi (1172-1226) genoemd als eerste bouwer van een kerststal. Hij was zo onder de indruk van de God die mens werd dat hij die gebeurtenis in alle eenvoud en menselijkheid wilde uitbeelden. Daartoe plaatste hij, in 1223, in het bos bij het stadje Greccio in Italië in een grot een kribbe met wat stro. Er werden een os en een ezel bij gezet en men hield er de kerstdienst rondom. De volgelingen van Franciscus trokken overal heen om de boodschap van eenvoud en armoede uit te dragen. Daarbij namen zij ook de gewoonte om het kerstverhaal zo uit te beelden mee naar de Europese landen en later naar de kolonieën.

De kerstkribbe

De gewoonte om figuren uit te stallen kwam op in de zestiende eeuw. Doorgaans omvat zo'n groep: het kind in de kribbe liggend op stro, Maria en Jozef meestal geknield in aanbidding, een os en een ezel, die het kind verwarmen, soms ook aanbidden, herders met hun schapen, de drie wijzen uit het oosten, de kameel en een engel die Gods lof zingt. Bijna allen zijn figuren uit Lucas 2, 1 - 20 en Mattheus 2, 1-12. Os en ezel worden daar niet vermeld, maar vormen een allusie aan Jesaja 1, 3 'een os kent zijn eigenaar, een ezel de kribbe van zijn meester, maar...mijn gemeente begrijpt mij niet'. De kamelen vormen een toespeling op Jesaja 66, 20 'Doen komen zullen zij al uw broeders uit de heidenvolken....op muildieren en kamelen'.

Verspreiding

Van 1545 tot 1562 werd er een grote kerkvergadering gehouden in de Italiaanse stad Trente: het concilie van Trente. Na de hervormingen van Luther en Calvijn werden de rooms-katholieken wakker geschud en riepen een tegenhervorming in het leven, een contrareformatie. De Hervormers benadrukten de kennis van het geloof, het leerelement. In de middeleeuwse kerk was dit erg verwaarloosd. Vanuit de contrareformatie probeerde men de gelovigen ook wat meer geloofskennis bij te brengen en nu niet zo zeer door te leren en studeren maar door te zien en te kijken. De belangrijkste gebeurtenissen uit de bijbel en uit het leven van heilige mensen werden op levendige wijze uitgebeeld ter lering 'ende vermaak(?)'. Omdat velen in die tijd niet konden lezen of schrijven werden er afbeeldingen, beelden en prenten gemaakt opdat jong en oud iets van het geloof konden begrijpen en vasthouden.

In dit kader moet je ook de verspreiding van de kerststal zien. De eerste uitgebreide kerstgroepen vinden we in de kerken van de kloosterorde der Jezuïten; zij waren de voorvechters van de contrareformatie. Het gebruik om een kerstkribbe in de kerk te plaatsen werd door hen verbreid in Italië, Zuid-Duitsland, Oostenrijk, Spanje en Portugal. Pracht en praal ontbraken daarbij niet, want mensen moesten erdoor geraakt en 'gevangen' worden. Het was de tijd van de barokke uitbundigheid.

Na 1700 trof men ook kerststallen in de huizen van de rijken aan. De barok loopt dan al over in de rococo met alle krullen en tierelantijnen, maar ook de stijl die aandacht schonk aan het kleine en menselijke. En de meest menselijke gebeurtenis in het christendom is de geboorte van de zoon van God.Daarom krijgt de kerstkribbe vanaf die tijd zoveel belangstelling vooral in Italië en de Alpenlanden.

Een voorname rol daarbij speelde de stad Napels, waar als eerste de (gegoede) burgers in hun huizen kerstkribben gingen bouwen. Het werd daar een echte industrie: ateliers vormden draadfiguren die in allerlei standen konden worden gezet. Hoofdjes, handen en voeten werden van klei gemaakt en beschilderd of uit hout gesneden. en vervolgens werden de figurren aangekleed. Hele steden en dorpen werden er als decor aan toegevoegd met fantasievolle details, een lust voor het oog.

Belgie

In het zuiden van de Oostkantons, vlak tegen de grens met Duitsland ligt Krippana: een tentoonstelling van kerststallen over een oppervlakte van meer dan 2000 m² dat je het jaar door kan bezichtigen. De collectie is afkomstig uit de ganse wereld en wisselt regelmatig.