Chaos in Zaventem slechts het topje van de ijsberg.

Op vrijdag 23 februari 2007, iets voor 19.00 uur, ontvangt de federale politie een telefoontje met de mededeling dat er zich in het luchthavengebouw van Zaventem een bompakket bevindt. Twee uur later wordt het afgekondigde alarm afgeblazen nadat de ontmijningsdienst van het leger DOVO een totaal onschadelijk voorwerp heeft vernietigd. Er worden trouwens geen verdachte pakketten gevonden. Alle personen die zich in de buurt van het luchthavengebouw en op de toegangswegen naar Zaventem bevinden slaken een zucht van opluchting. Ze hebben zojuist een chaotische toestand beleefd, namelijk de geïmproviseerde uitvoering van een kreupel evacuatieplan dat nooit eerder echt geloofwaardig in zijn geheel werd geoefend. Het is een ware smet op het blazoen van de Brussels Airport Company, de luchthavenuitbater, die wellicht zijn slogan van "het meest succesvolle luchthavenbedrijf van Europa" wat zal moeten aanpassen. Toch is het misschien meer gepast om een vermanende vinger te richten op de overheid die noodplannen op het Belgische grondgebied blijkbaar als een fait divers beschouwt.

Voor het jongste voorval in Zaventem ontving men op 27 april 2006 toch al een belangrijke waarschuwing.  Wanneer tijdens een veiligheidscontrole een passagier het op een lopen zet wordt pas na een uur van telefonische palavers beslist om de passagiersterminal volledig te ontruimen. Een goede checklist in een geactualiseerd noodplan had kunnen wonderen doen en had een eerste deuk in de reputatie van de luchthavenuitbater kunnen voorkomen. Maar dan moet er natuurlijk wel een noodplan bestaan.

Het is gewoon hemeltergend dat maar één op de tien geblokkeerde passagiers weet had van een bomalarm. Zij werden via telefoon met het thuisfront op de hoogte gesteld dat de teletekstpagina's van de TV-stations spraken over een bomalarm. Dat het veiligheidspersoneel de gebouwen verlaat maar de passagiers koudweg alleen laat is een andere uiterst choquerende vaststelling. De storm van protest valt, voorlopig althans, niet in dovemansoren want de provinciegouverneur wordt vooral via de media over de klachten geïnformeerd. Zoals het in België gebruikelijk is wordt in eerste instantie het voorval geminimaliseerd, kwestie van de rust en kalmte te handhaven. In een eerste reactie geeft de gouverneur te kennen dat de alarmplannen bestaan, zelfs jaarlijks worden geoefend maar misschien beter kunnen geëvalueerd worden.
De voorzitter van het Airline Operators Committee, die alle vliegtuigmaatschappijen op Zaventem verenigt, doet echter de waarheid minder geweld aan. Hij geeft ongezouten zijn mening te kennen: " Al sinds 1991 is er op de luchthaven van Zaventem geen enkele evacuatieoefening meer geweest. ... Tijdens ons tweewekelijks overleg met Brussels Airport stel ik elke keer weer het gebrek aan evacuatieprocedures aan de kaak. ... Het is niet gemakkelijk om zo'n oefening te doen in een operationeel gegeven zoals een luchthaven. Maar er bestaan ook oefeningen waarbij de verschillende partijen aan tafel gaan zitten om te bekijken wie wat doet en wanneer als er een ramp gebeurt. Ook dat is hier nog nooit gebeurd. ... Er zouden wel evacuatieprocedures bestaan en ik heb die wel eens doorgenomen, maar ze zijn erg ingewikkeld en niet meer up-to-date. Er staan zelfs namen in van mensen die hier al lang niet meer werken. En als de procedures niet geoefend worden, dan weet je ook niet of ze werken."
Inderdaad communicatie, noodzaak aan realistische oefeningen en voeg daar nog coördinatie aan toe tussen de veiligheids- en hulpdiensten, dat zijn zowat de belangrijkste mankementen, die telkens weer opduiken in alle verslagen die met de nodige zorgvuldigheid en expertise na aanslagen zoals Madrid (2004) en Londen (2005) worden gepubliceerd.
De gesprekken van de gouverneur van Vlaams Brabant met alle verantwoordelijke diensten, enkele dagen na het bomalarm, heeft hopelijk zijn vruchten afgeworpen. Wellicht kan hij ook voldoende gewicht in de schaal werpen om het onheilspellend ontbreken van een nationaal crisisbeleid om te buigen in een daadwerkelijke bezorgdheid van de overheid om te veiligheid van zijn bevolking zo goed mogelijk te garanderen.

Vanuit dit perspectief vallen er nochtans verontrustende vaststellingen te noteren die wijzen op een ernstig mentaliteitsprobleem in België op het gebied van de aanpak van crisissen en rampen. Merkwaardig is trouwens ook de reactie van de woordvoerster van de NMBS-holding enkele dagen na de chaos in Zaventem: " Een druk ondergronds treinstation ontruimen zoals Brussel-Centraal bij wijze van evacuatieoefening is organisatorisch ondenkbaar en zelfs gevaarlijk." Dit doet ons even terugdenken aan de reactie van de Brusselse gouverneur die na de terroristische aanslag op de metro in Londen in 2005 onomwonden te kennen geeft dat hij de rampenplannen van de hoofdstad niet kent omdat ze inderdaad nauwelijks bestaan. De brandweer zou wel beschikken over met de hand getekende plannen voor interventie in de metro maar de brandweer is slechts één van de hoofdrolspelers die in rampenplannen een sleutelrol spelen. En geef toe, de interventie van de brandweer beschrijven met pen en papier kon misschien door de beugel in 1958 tijdens de Wereldtentoonstelling op de Heizel maar is echt niet meer van deze tijd. Men zou misschien zijn licht eens kunnen opsteken bij de Londense hulpdiensten die in september 2003 in de metro van centraal Londen 500 specialisten van de hulpdiensten inzetten om hun noodplannen te toetsen aan de werkelijkheid tijdens een omvangrijke rampoefening. De plannen werden grondig bijgestuurd en bleken nauwelijks twee jaar later tijdens de terroristische aanslag heel wat menselijk leed te kunnen voorkomen.
De uitlatingen van de Brusselse gouverneur konden destijds niet op erg veel bijval rekenen bij de overheid. De minister van Binnenlandse Zaken reageerde erg furieus en bagatelliseerde de pijnlijke realiteit. Wel wordt op 16 februari 2006 een nieuwe Koninklijk Besluit betreffende de nood- en interventieplannen van toepassing. Geen alarm- maar wel noodplannen zullen voortaan op het ganse grondgebied door elke gemeente moeten worden opgesteld met de noodzaak voor ondermeer evaluatieoefeningen.  

Er kan dus met belangstelling worden uitgekeken naar de opstelling van al deze noodplannen, een ongetwijfeld gigantische opdracht. Hopelijk zal ook de luchthavenuitbater van Zaventem na de jongste chaotische demonstratie, op een degelijke manier gestimuleerd worden om eindelijk eens werk te maken van een noodplan, die naam waardig. Een omvangrijke evaluatieoefening als onmisbaar verlengstuk zal hopelijk volgen. Excuses dat personeel en tijd ontbreken en dat een evaluatieoefening onuitvoerbaar is, kunnen niet worden aanvaard. Het gaat hier immers over mensenlevens. Voor de praktische facetten mag men gerust eens aankloppen bij de buurlanden want in Londen Heathrow en in Schiphol blijkt het testen van noodplannen regelmatig plaats te hebben. Er dient te worden aangestipt dat in beide landen de overheid zich ernstig van zijn taak kwijt om met de nodige zorgvuldigheid, en met de inzet van omvangrijke middelen en personeel, oefeningscenario's samen te stellen waaraan alle deelnemers een goed gevoel overhouden. Dit gezegd zijnde is misschien het moment aangebroken voor de minister van Binnenlandse Zaken om eindelijk eens een tandje bij te steken zodat de passiviteit in het evalueren van noodplannen kan omgevormd worden tot een actief evaluatiebeleid. Tot op heden was er op het terrein weinig te bespeuren buiten enkele kleinschalige oefeningen die in de meeste gevallen door het departement van defensie werden georganiseerd en waarbij in het oefeningsscenario ook ruimte werd gecreëerd om burgerlijke facetten in een militair noodplan aan bod te laten komen. En voor alle duidelijkheid, tijdens een geloofwaardige evaluatieoefening hebben de deelnemers best geen weet van de inhoud van het scenario, wordt het tijdstip van de afkondiging bij voorkeur vooraf niet aangekondigd, schenkt het scenario voldoende aandacht aan gekende pijnpunten uit het noodplan (communicatie en coördinatie), voorziet men incidenten die het commando en de controle op de proef stellen, poogt men de realiteit geen geweld aan te doen (oefening niet tijdens een rustig weekeinde zonder potentiële verkeersellende).

In de nasleep van 23 februari 2007 blijven verschillende pertinente vragen (voorlopig?) onbeantwoord. Heeft de federale politie immers enig spoor over de herkomst van de valse telefonische bommelding? Indien elke persoon uit de Brusselse regio, die onze nationale luchthaven omwille van zijn geluidsoverlast geen echt warm hart toedraagt - en zo zijn er heel wat - naar de telefoon grijpt om valse bommeldingen aan te kondigen, dan staan Zaventem nog talrijke drukke chaotische momenten te wachten. Of hebben we veleer te maken met de voorbereidende fase van een echte catastrofe waarbij boosdoeners zich een beeld trachten te vormen van de reactiemogelijkheden van veiligheids- en hulpdiensten?

Tevens dient te worden aangestipt dat de minister van Binnenlandse Zaken pas op 7 maart in de Commissie voor de Binnenlandse Zaken, de Algemene Zaken en het Openbaar Ambt over de chaos in Zaventem wordt ondervraagd. In zijn antwoord wordt het hele gebeuren weer eens als een fait divers afgeschilderd. De plannen zullen beter worden georganiseerd en uitgetest en men moet trouwens de gouverneur zijn werk laten doen. Onder de aanwezige parlementariërs zijn er toch enkelen die durven te gewagen van een mager gemakkelijkheidsantwoord.

De chaos in Zaventem op vrijdagavond 23 februari 2007 heeft hopelijk bij de overheid toch enig plichtsbewustzijn aangewakkerd, dat zich niet alleen beperkt tot de nationale luchthaven maar dat een ruimere toepassing kent in de aanpak van rampen en ernstige incidenten. Noodplannen moeten nu eenmaal geoefend worden zoniet worden het waardeloze dossiers met onschuldig papier. De chaos in Zaventem is inderdaad slechts het topje van de ijsberg want in heel wat cruciale domeinen schiet men ernstig te kort, althans te oordelen naar het aantal en de omvang van de evaluatieoefeningen die in België jaarlijks plaatsvinden en naar de inspanningen die men in onze buurlanden wel levert om een crisisbeleid, die naam waardig, te actualiseren. Hopelijk is het volgende advies, dat naar aanleiding van de valse telefonische bommelding op een blog werd geformuleerd, weldra verleden tijd. "Aandacht eventuele bommenleggers en terroristen. Gelieve er rekening mee te houden jullie activiteiten uit te voeren tijdens de kantooruren dit om praktische redenen van veiligheidsplanning, onderbemanning."