Historische Kroniek van de beide Baarles in de 19e eeuw


Baarle in de 19e eeuw



1803 Ulicoten doet een aanvraag bij het gemeentebestuur van
Baarle-Nassau om een eigen school te krijgen. Men vindt de
afstand tot de dorpsschool in Baarle te groot. Reeds op 30
november 1803 stelt men in Ulicoten Adriaan Buijs aan als
schoolmeester. Pas op 3 januari 1804 krijgt men toestemming
van het Departementaal Bestuur van Braband om een
schoolmeester aan te stellen die van Rijkswege betaald zal
worden.
1803 Ulicoten wordt een zelfstandige parochie. Van 1444 tot
1803 heeft men een kapel die hoort tot de moederkerk van
Baarle-Hertog. Door de Franse bezetting van de Zuidelijke
Nederlanden voelt men zich in Ulicoten meer aangetrokken tot
het bisdom Breda. Die gelegenheid heeft men dan ook meteen
aangegrepen om Ulicoten tot zelfstandige parochie te
verheffen.
1806 Bij een concept volkstelling in Baarle-Nassau komt men
tot het volgende inwonertal:
Baarle-Nassau: 1129
Ulicoten :      315
Castelré :      297
1808 Adriana van Mechelen eigenaresse van een stuk grond in de
Bollekens waarop in 1654 een noodkerk van Ulicoten verrees,
schenkt in een acte gedateerd 9 september 1808 deze grond aan
de parochie van Ulicoten.
1809 In dit jaar wordt op de Singel een nieuwe arduinen pomp
geplaatst ter vervanging van de pomp die in 1797 werd gesloten
omdat die vuil water gaf.
1810 Van 1810 tot 1813 worden de Noordelijke Nederlanden bezet
door de Franse troepen. De Nederlanden maken dan in hun geheel
deel uit van het Franse Keizerrijk. Voor de Noordelijke
Nederlanden is de pijn slechts kort. De Zuidelijke Nederlanden
moet langer gebukt gaan onder het Franse juk.
1811 Op last van de Franse bezetter wordt in de Noordelijke
Nederlanden in 1811 ook de Burgerlijke Stand ingevoerd.
1812 Jac Henri van Gilse volgt zijn vader Joannes Petrus van
Gilse op als burgemeester van Baarle-Hertog. Hij zal tot 1836
burgemeester blijven.
1813 De Nederlanden komen los van Frankrijk. Baarle-Hertog
behoort tot de provincie Antwerpen en Baarle-Nassau tot de
provincie Noord-Brabant.
1815 De Nederlanden worden een Koninkrijk. Willem I wordt
Koning der Nederlanden.
1816 In 1816 is J.B. Van den Berghen de schoolonderwijzer te
Baarle. Hij is afkomstig van Brugge en is 48 jaar oud. Hij
woont naast schout Hendrikx van Baarle-Nassau op de
Singel.
1817 Een hevig noodweer zet op 17 februari 1817 de kerktoren van 
de St. Remigiuskerk in brand. Het orgel uit 1722 wordt ernstig 
beschadigd (zie ook:1722).
1817  Het oude schepenzegel van de Schepenbank van
Baarle-Nassau wordt tot gemeentewapen van de gemeente
Baarle-Nassau verheven.
1817 Uit een lijst van buurtwegen van de gemeente Wortel lezen
we dat de Baarlesebaan (de oude heirbaan van Hoogstraten naar
Baarle) 9 ellen breed zal worden. Men moet daartoe 10
eikenstronken verwijderen.
1818 C.A. Hendrikx wordt de eerste burgemeester van
Baarle-Nassau.
1820 In dit jaar wordt er melding gemaakt van een steenoven
onder Wortel. Eigenaar is Jan Corneel Brosens uit Castelré die
al vele jaren klei steekt op de gemeenteheide van ongeveer
1300 roeden tegen een jaarlijkse vergoeding van 11 gulden 4
stuivers Brabants.
1821 In Drunen wordt de eerste Nederlandse
Bernardusbroederschap opgericht. De inwoners van Drunen en
andere kerkdorpen uit de Langstraat trekken te voet
processiegewijs naar de Bernarduskapel te Ulicoten. De tocht
gaat in een dag heen en de andere dag gaat men terug. Driemaal
per jaar wordt de tocht ondernomen en wel op tweede en derde
Paasdag, de twee dagen na Pinksteren en op 20 Augustus.
1823 Tussen 1823 en 1830 brandt er weer een discussie los over
de situatie van de enclaves. Deze keer zijn het de provincie
Antwerpen en Noord-Brabant die plannen maken voor een
grensregeling. Het gaat in deze jaren niet om één plan.
Telkens weer komen andere varianten op tafel. Uiteindelijk
denkt men dan met het plan van Inspecteur van het kadaster,
Rousseau een werkbaar plan te hebben. Dit plan behelst de
handhaving van beide gemeenten, maar met een duidelijke grens.
Het zou moeten leiden tot het einde van de enclavesituatie. De
grenslijn zou worden getrokken langs de grote baan van
Hoogstraten naar Baarle-Hertog vanaf Baarlebrug tot aan het
kerkhof van Baarle-Hertog. Dan langs de ringmuur van het
kerkhof en dan langs de baan naar Turnhout tot het kruispunt
met de baan naar Weelde. Dus alles in de punt ten Zuiden van
de Hoogstratensebaan en ten Westen van de huidige
Turnhoutseweg zou tot de provincie Antwerpen gaan behoren.
Hierop komen echter weer bezwaren van de provincie Antwerpen
en wordt de gehele voortgang zodanig opgehouden, dat er bij
het uitbreken van de Belgische Opstand nog steeds geen
regeling is.
1827 In 1827 wordt te Wagenberg een eigen
Bernardusbroederschap opgericht. Hiermee maakt men zich los
van de Drunense broederschap. Jaarlijks gaat de broederschap
in processie naar Ulicoten.
1829 Godefridus de Kater wordt op 17 februari 1829 pastoor van
Baarle. Hij is de laatste pastoor die herder is voor zowel
Baarle-Nassau als Baarle-Hertog. Hij is pastoor tot 29 juni
1859. Hij overlijdt op 19 november 1864 te Baarle-Hertog. Na
zijn pastoraat wordt de ene parochie Baarle gesplitst in een
parochie Baarle-Nassau in het bisdom Breda en de parochie
Baarle-Hertog in het bisdom Mechelen.
1830 De Belgische Opstand breekt los.
1830 Op 9 september 1830 worden er reparaties uitgevoerd aan het 
schoolgebouw in Baarle.
1830 Op 9 november 1830 komen een 200 opstandelingen naar
Baarle-Nassau en vallen daar het detachement kurassiers van de
tweede afdeling aan. Door hevig geweervuur wordt één der
kurassiers dodelijk getroffen en worden zes anderen gewond. Op
14 november 1830 trekt een bende van 15 bewapende manschappen
Castelré binnen om al stelend en plunderend rond te trekken.
De bende staat onder leiding van de veldwachter van
Minderhout.
1831 De eerste Koning van België, Leopold 1, wordt op 21 juli
1831 beëdigd en gekroond. Hiermee is de afscheiding van
Nederland definitief een feit.
1834 Op 17 april 1834 wordt aan de Molenstraat 161 te
Baarle-Hertog de molen van Frans Loots in gebruik genomen.
J.F. Loots werd op 25 december 1801 te Casteren (NB) geboren.
Zijn zoon Willem (geboren 26 oktober 1826 te Baarle-Nassau)
neemt later de molen over. De molen zal generaties lang in het
bezit van de familie Loots blijven. De romp van de molen is
nog steeds te zien. De weg waaraan de molen ligt, heet sinds
1990 heel toepasselijk Wiekenweg. Het interieur van de molen
is geheel verloren gegaan door enkele branden.
1836 Remigius van Lier (geboren in 1780) wordt de nieuwe
burgemeester van Baarle-Hertog. Hij blijft tot 1852
burgemeester. Hij overlijdt te Baarle-Hertog op 1 oktober
1854.
1836  In het jaar 1836 verschijnt het proces-verbaal van
erkenning der juiste grenzen tussen beide Baarle's. Dit
proces-verbaal is een uitvloeisel van het invoeren van het
kadaster in het Koninkrijk. De werkzaamheden worden
aangevangen in 1826. Het uiteindelijke proces-verbaal wordt in
1836 ter ondertekening aan beide gemeentebesturen aangeboden,
maar de burgemeester van Baarle-Hertog weigert het te tekenen.
Later, in 1959 zal dit document nog een cruciale rol gaan
spelen bij de kwestie rond de enclave 'Grens' aan het
voormalige Molenrietven.
1838 Nederland erkent het Verdrag van de 24 artikelen over de
zelfstandigheid van België.
1840 Het inwonertal van Baarle-Nassau bedraagt 1900 en dat van
Baarle-Hertog 900.
1841 Met ingang van Pasen 1841 zal aan de Bernardusbedevaarten
in Ulicoten met Pasen en Pinksteren ook een volle aflaat
worden verleend.
1842 Zondereigen wordt met de gehuchten Heikant, Lipseinde, 
Bloksgoor en deels 't Geheul een zelfstandige parochie, los van de
moederkerk van Baarle. Zoals zoveel onderhorige kapellen heeft
men ook in Zondereigen enkele honderden jaren lang geprobeerd
onder de moederkerk uit te komen. Eerst in 1842 krijgt men
toestemming. Kapelaan Joannes Bapt. Heylen wordt op 11 juli
1842 de eerste pastoor van de nieuwe parochie.
1842 De gemeente Wortel protesteert over de grensscheiding met
Baarle-Nassau, omdat die in het midden van de weg loopt en
daardoor het onderhoud aan die weg danig bemoeilijkt.
1842 Frans Karel de Paeuw richt een particuliere school te 
Baarle-Hertog op. Het is een kostschool voor internen. Sedert 
augustus 1862 worden er ook externen aangenomen als leerling.
1842 & 1843 Cuypers en De Grez ontdekken een Germaanse
begraafplaats op de Bedafse heide. In diezelfde tijd wordt ook
een Frankische begraafplaats ontdekt op de Molenheide. Ook
vindt Cuypers aan de Heesboom een koperen strijdbijl.
1843  Op 8 augustus 1843 wordt er een Beschrijvend
Proces-verbaal opgemaakt over de grensregeling tussen
Nederland en België. Hierin is ook het te Baarle opgemaakte
proces-verbaal van 1836 opgenomen, zij het met enige
'verschrijvingen'.
1844 Frans Karel de Paeuw besluit op 16 september 1844 ontslag
te nemen als onderwijzer aan de Openbare Volksschool van
Baarle-Hertog en Baarle-Nassau. Per 1 oktober 1844 neemt J.
Bevers de taak waar en op 21 november 1844 wordt hij
definitief door beide colleges aangesteld.
1850 In Kaatsheuvel wordt in 1850 een Bernardusbroederschap
opgericht. Bernardus wordt speciaal als patroon tegen jicht en
andere ziekten vereerd. Ulicotenaren zullen zich herinneren
dat men vroeger in Ulicoten zgn. Reuma-ringen van Bernardus
verkocht.
1852 Petrus Jac van Gilse volgt Remigius van Lier op als
burgemeester van Baarle-Hertog. Hij werd geboren op 1 juli
1821 te Baarle-Hertog. Hij is een zoon van oud-burgemeester
Jac. Henri van Gilse. Tot zijn dood op 25 september 1900
blijft hij burgemeester.
1852 Op 22 april 1852 wordt in de gemeenteraad van Baarle-Nassau 
het geschil besproken dat is gerezen tussen hoofdonderwijzer J. 
Bevers en onderwijzer D. Gollaer.
1858 In 1858 komt er een einde aan de gemeenschappelijke 
volksschool van de beide Baarles. Baarle-Nassau besluit een eigen 
openbare school op te richten, die in 1862 aan de Alphenseweg 
wordt gebouwd.
1859 In 1859 wordt begonnen met de bouw van de huidige kerk van 
Zondereigen.
1860 Deling van de ene parochie van Baarle in twee
afzonderlijke parochies: De Remigiusparochie van Baarle-Hertog
onder het bisdom van Mechelen en de OLV van Bijstand-parochie
van Baarle-Nassau onder het bisdom van Breda. De OLV van
Bijstand parochie heeft in de beginjaren slechts de
beschikking over een houten noodkerk aan de Nieuwstraat in de
hof van de weduwe Charles Albert de la Bruheze die voor dit
doel is aangekocht. Op 7 september 1860 wordt de houten
noodkerk ingezegend. Jacobus W. Mastboom is de eerste pastoor.
1861 De eerste pastoor van de nieuwe parochie van
Baarle-Nassau, Jacobus Wilhelmus Mastboom overlijdt op 1 maart
1861 in zijn geboorteplaats Gastel. Op 12 maart 1861 wordt
Petrus Keij als zijn opvolger benoemd.
1866 In 1866 wordt te Breda een Bernardusbroederschap
opgericht. Zij trekt voor het eerst op 18 mei 1871 naar de
nieuwe kerk van Ulicoten. Bij die gelegenheid schenkt men een
'Arma Christi' lamp aan de kerk van Ulicoten.
1867 Baarle wordt ontsloten door de nieuwe spoorlijn
Turnhout-Tilburg. Op 1 oktober 1867 wordt de lijn officieel in
gebruik genomen. De opening vindt in alle stilte plaats. Een 
plotseling uitgebroken cholera-epidemie in de streek tussen 
Turnhout en Tilburg is er de oorzaak van dat alle feestelijkheden 
rond de opening worden afgelast door de burgemeesters van de 
dorpen langs de spoorlijn. Een lijn die spoedig de bijnaam 'Bels
Lijntje' krijgt omdat de aanleg van de gehele lijn in handen
is van de Société des Chemins de Fer du Nord de la Belgique,
welke de lijn laat exploiteren door de Grand Central Belge.
1868 In december 1868 vindt de afrekening plaats van het verenigd 
armbestuur van Baarle-Hertog en Baarle-Nassau. Hiermee komt er 
een einde aan de gezamenlijke zorg voor de behoeftigen die sinds 
1729 bestaat.
1869 Ch.Th.G.E. Mayer van den Bergh wordt op 16 februari 1869
eigenaar van een uitgestrekt bos- en heidegebied van 308 Ha.
Hij koopt dit gebied, dat gelegen is ten Oosten van de
Steenweg op Breda te Baarle-Nassau, van de Nassause Domeinen.
In 1873 laat Mayer van den Bergh hier een 'hooghuis' bouwen.
Het 'hooghuis' wordt door de familie gebruikt als jachthuis.
1870 Tijdens de zoveelste Pruissisch-Franse oorlog wordt de
stad Parijs geheel door Pruissische troepen omsingeld. Dit
beleg van Parijs duurt van oktober 1870 tot februari 1871. De
troepen in Parijs zijn volkomen afgesloten van de rest van
Frankrijk. Men besluit om door de lucht contact te leggen met
de rest van Frankrijk door middel van luchtballonnen. In
totaal bouwt men er 65 hete-luchtballonnen. E'n van die
ballonnen landt in de vroege ochtend van 21 november 1870 te
Castelré aan de Schootsenhoek. De ballon, 'l'Archimède'
genaamd, heeft 3 personen en zo'n 220 kilogram post aan boord.
Het is de eerste luchtpost die in Nederland aankomt.
1875  België benoemt in 1875 commissarissen ter bespreking met
Nederland van de toestand te Baarle. Het plan is om
Baarle-Hertog bij Nederland te voegen en Castelré en Ulicoten
aan België af te staan. Eerst in 1882 ontvangen de
commissarissen antwoord op hun plannen. De inwoners van
Baarle-Hertog is dit plan ook ter ore gekomen en onmiddellijk
begint burgemeester van Gilse de krachten te mobiliseren.
De plannen van 1875 leiden tot een wetsvoorstel dat in 1892 de
Belgische Kamer van Volksvertegenwoordigers bereikt. Op 11
juni 1892 komen beide landen tot een ontwerpovereenkomst
waarin staat dat Baarle-Hertog zal worden geruild tegen
Ulicoten en Castelré. In de raadsvergadering van 13 oktober
1892 ontwerpt de raad van Baarle-Hertog een smeekschrift aan
Koning Leopold II en aan de Kamer:
'Een kreet van algemeene verwondering, verontwaardiging en
misnoegen is uit de harten van ons allen Belgen opgestegen,
toen wij vernamen dat de internationale Commissie tot regeling
der grensscheiding tusschen Nederland en België in plan had de
gemeente Baarle-Hertog, het sedert eeuwen in de oudheid gekend
Belgisch dorp, aan Nederland af te staan......'
Burgemeester Van Gilse gesteund door De Broqueville en de
senator van het arrondissement Turnhout graaf de Merode, weet
een overwinning te behalen. Het voorstel der regering wordt 7
juni 1893 in alle secties van de Kamer verworpen. Het
desbetreffende wetsvoorstel heeft het in Nederland nooit
verder gebracht dan een schriftelijke behandeling. Het wordt
bij een schrijven van 16/17 september 1897 door de regering
ingetrokken. De enclaves zijn voorlopig weer gered.
1875 In augustus wordt Cornelis Schurmans benoemd tot secretaris 
van Baarle-Hertog. Op 7 september legt hij de eed af. Hij volgt 
de overleden J.J. Liebrachts op die 59 jaar secretaris van 
Baarle-Hertog is geweest.
1877 De houten noodkerk van Baarle-Nassau heeft veel te lijden
van een hevige storm op Nieuwjaarsdag. Pastoor Keij neemt het
initiatief om te komen tot de bouw van een nieuwe
parochiekerk. Reeds in november van 1877 kan men een terrein
aankopen van de wed. G. van Baal en begint men het terrein
bouwrijp te maken.
1878  In het jaar 1878 neemt de gemeente Baarle-Hertog het
eerste gemeentehuis in gebruik. Het gemeentehuis is gebouwd
naar een ontwerp van de provinciaal bouwmeester Taeijmans door
aannemer J. Horsten uit Wortel. De eerste steen van het nieuwe 
gemeentehuis wordt in 1877 gelegd door burgemeester P.J. van 
Gilse, architect Taeijmans en de gedeputeerde. Het zal tot 1986 
dienst blijven doen als gemeentehuis. In 1989 wordt het officieel
door de Heemkunde-kring Amalia van Solms in gebruik genomen.
1878 Het kerkbestuur van Baarle-Nassau laat ter vervanging van
de houten noodkerk aan de Nieuwstraat een bakstenen
parochiekerk bouwen aan de Nieuwstraat. Architect van de kerk
is P. Soffers. Op 26 februari 1878 heeft de aanbesteding van
de nieuwe parochiekerk plaats. Het werk wordt gegund aan
aannemer Jozef Horsten te Wortel.
1878 Op 21 juni 1878 wordt in Baarle-Hertog de Koninklijke
Handboogmaatschappij 'De Vrije Kempenzonen' opgericht.
1879 In 1879 wordt een nieuwe school in Zondereigen gebouwd. 
Tijdens de bevrijding in 1944 wordt deze vernield, maar weer 
opgebouwd.
1879 Mevr. M.C. van Gilse-Grietens schenkt een huis gelegen
aan de Kerkstraat te Baarle-Hertog aan de congregatie der
Franciscanessen. De zusters vestigen zich hier met het doel
het onderwijs aan de Baarlese meisjes te verzorgen. Ze doen
dit tot 1916 voor beide Baarles, daarna alleen nog voor
Baarle-Hertog.
Later als de zusters het klooster willen verbouwen, doet er
zich nog een vervelend voorval voor. De erfgenamen van de
familie van Gilse eisen plotseling een betaling voor het
'geschonken' huis. De zusters zullen moeten betalen anders
verliezen ze hun klooster. Er wordt een grote inzameling
gehouden onder de bevolking en al spoedig heeft men de koopsom
bij elkaar. Vanaf dat moment hebben de zusters hun eigen
klooster en zijn ze niet meer afhankelijk van de grillen van
'goede gevers'.
1879 Op 1 juli 1879 wordt de nieuwe parochiekerk van
Baarle-Nassau opgeleverd. Vier augustus daaropvolgend wordt de
kerk ingewijd door Mgr. H. van Beek.
1880 Op 6 juni 1880 viert Petrus Havermans zijn vijftigjarig
priesterfeest. Op zichzelf een feit dat wel vaker voorkomt,
maar Petrus Havermans viert zijn gouden priesterjubileum in de
Verenigde Staten en dat is wel bijzonder. Petrus Havermans is
in Baarle-Nassau geboren op 23 maart 1806. Als twaalfjarige
volgt hij Latijnse en Griekse studies bij zijn oom, pastoor
Johannes van Dijck, en bij pastoor De Kater. In 1821 gaat
Petrus naar Turnhout om lessen te volgen aan de privé school
van meester De Neff. Na met succes de studies te hebben
afgerond, gaat Petrus naar het grootseminarie in Hoeven.
Petrus Havermans wordt op 6 juni 1830 in Breda door bisschop
Van de Velde priester gewijd. Petrus Havermans voelt zich
aangetrokken tot het missiewerk en in het bijzonder van dat in
Noord-Amerika. Hij vertrekt in oktober 1830 vanuit Antwerpen
richting Verenigde Staten. Na een reis van zes weken komt hij
in Norfolk, Virginia aan. Na in diverse plaatsen te hebben
gewerkt, vestigt hij zich in 1842 in Troy in de staat New
York. Hij sticht hier de St. Mary's kerk en parochie. In de
St. Mary's parochie zal hij de rest van zijn leven blijven
werken. Hier viert hij dan ook zijn gouden priesterjubileum.
Als dank krijgt hij van zijn parochianen een reis naar Europa
aangeboden. Hij keert dan voor eerst weer terug naar zijn
vaderland. Als eerste bezoekt hij Baarle-Nassau, daarna maakt
hij een rondreis langs Turnhout, Antwerpen en Mechelen en
logeert hij ook een aantal dagen bij zijn broer Adriaan
Havermans, die redacteur is van de Dijle en Demerbode in
Diest. Verder gaat zijn reis naar Parijs, Rome, Jeruzalem,
Alexandrië en bezoekt hij vele interessante plaatsen in
Egypte.
1886 In 1886 wordt te Castelré de Handboogvereniging 'Vrede en
Eendracht' opgericht. Een vereniging die nog steeds actief is!
1888 In 1888 wordt te Castelré het Kruisbooggilde St. Joris
opgericht. Ook deze vereniging is nog steeds actief!
1890 Het aantal inwoners van Baarle-Nassau bedraagt 2160 en
dat van Baarle-Hertog 981.
1892 De Belgische regering laat de enclaves van Baarle-Hertog
opmeten. Dit wordt gedaan in het kader van een wetsvoorstel
dat voorziet in de ruil van het Hertogse enclave-gebied tegen
de Nassause gebiedsdelen Ulicoten en Castelré. De totale
oppervlakte van de Hertogse enclaves bedraagt 267 hectaren.
1895 Rond 1895 koopt Ambrosius Roelen het café en brouwerij
'De Dry Lindekens' aan de Hooiberg in Castelré. Ambrosius
Roelen (geboren 1870 te Meer) neemt de brouwerij annex café
over van de familie Verheijen. Men brouwt er bier zonder
koolzuur in vaatjes van 50, 25 of 15 liter. Een vaatje van 15
liter wordt in de volksmond een 'kattekoppeke' genoemd. Een 
'koppeke' is een oude inhoudsmaat voor vloeistoffen. Het
bier wordt in wijde omgeving gesleten. Met paard en wagen
rijdt men langs de klanten. Roelen heeft zijn klanten o.a. in
Poppel, Baarle, Chaam, Ulicoten, Strijbeek en uiteraard in
Castelré. In 1917 is Ambrosius Roelen gestopt met de
brouwerij.
1896 Uit een statistiek van de parochie Minderhout blijkt dat
Castelré in 1896 350 inwoners telt.
1896 Op 1 oktober 1896 arriveert te Baarle vanuit Booischot
boswachter Dictus van Casteren met zijn gezin. Hij zal voor de
familie Mayer van den Bergh het uitgestrekte bosgebied bij het
'hooghuis' gaan beheren.
1897 De weg van Baarle naar Meerle via Ulicoten wordt een
verharde weg, hetgeen vooral in natte tijden een hele
verbetering is.
1898  In Baarle-Hertog wordt op 19 april 1898 het eerste
postkantoor geopend. Het kantoor staat van 1898 tot 1920
bekend als postkantoor Baerle-Duc. De postbode, toen
nog officieel brievendrager genoemd, is Constant Jan
Hembrechts, geboren op 11 mei 1863 te Turnhout.
1899 De coöperatieve zuivelfabriek 'De Eendracht' in Ulicoten
vindt zijn oorsprong rond 1899, als de coöperatieve 
roomboterfabriek 'De Eendracht' wordt opgericht.

Over Ons | Site Map | |

Latest update: 8.4.2006