I

JAARTALLEN ALS CHRONOGRAMMEN

Vooral in de 17de en 18de eeuw was het gebruik van chronogrammen heel populair: het jaartal werd verwerkt in een zin, meestal in het Latijn, die iets over de gebeurtenis zelf zegt. Vaak zijn de letters met getalwaarde als hoofdletters of groter weergegeven, soms hebben ze zelfs een gouden laagje gekregen.

Zo vonden we op de achterkant van een oude foto — meer bepaald van een gevelde lindeboom die in vorige eeuwen het dorpsplein van Sint-Pietersvoeren sierde — de tekst: “Ut omnia, cecidit senex tilia Furae Sancti Petri”. In het Nederlands: “Zoals alles kwam ook de oude linde van Sint-Pietersvoeren aan zijn einde.”

Om de jaartalwaarde van een chronogram te berekenen, moet je alle letters die een Romeins cijfer zijn — dus een getalwaarde hebben —, bij elkaar optellen. Meer bepaald: M = 1000, D = 500, C = 100, L = 50, X = 10, V (of U) = 5 en I (of J) = 1. Wat U en J betreft: in teksten uit de Romeinse tijd werden die sowieso altijd als V respectievelijk I geschreven en moest men uit het woordbeeld opmaken hoe ze uitgesproken moesten worden. In latere teksten wordt deze oude schrijfwijze vaak overgenomen, maar er zijn ook tal van voorbeelden waar men U en J schrijft. Bij uitbreiding krijgen ook letters die niet in het Romeinse alfabet voorkwamen een getalwaarde, bijvoorbeeld als ze deel uitmaken van een naam of als het chronogram in een andere taal dan het Latijn is: W (dubbele V) = 10, Y (= IJ) = 2). [*]

In de bovenstaande zin komen we dan tot het volgende sommetje:
(1 * 1000) + (1 * 500) + (3 * 100) + (1 * 50) + (1 * 10) + (2 * 5) + (7 * 1) = 1877.

[*] De getalwaarde van Y is niet eenduidig. Er zijn voorbeelden van chronogrammen (in het Nederlands) waar Y overeenkomt met IJ en de getalwaarde 2 heeft. In andere chronogrammen — vooral in het Engels — heeft Y helemaal geen getalwaarde en in een chronogram op de Mozes & Aaronkerk in Amsterdam (zie onderstaande lijst) komt Y overeen met V en heeft getalwaarde 5. Op het Broodhuis in Brussel staat (stond?) een chronogram waarin Y = 1.

In het onderstaande programma krijgt Y de getalwaarde 2, wat in sommige gevallen dus een foutieve waarde oplevert. In chronogrammen ontmoet je Y vooral in persoonsnamen.

In Vlaamse en Nederlandse chronogrammen van vóór 1600 kreeg ook de letter D geen getalwaarde. Er zijn mij geen voorbeelden bekend van dergelijke chronogrammen op gebouwen, maar Hilton (zie links naar andere sites) citeert er wel een aantal.

LaUs sUperIs Cerno
DeVICtIs hostIbUs orbeM

Typ in het onderstaande veld de tekst van het chronogram waarvan je het jaartal wilt laten bepalen, zoals in het voorbeeld hierboven. Het is voor de berekening niet nodig de romeinse cijfers in hoofdletters te schrijven, maar in chronogrammen zie je het wel vaak zo.

Letters met een getalwaarde:

Jaartal:



Andere voorbeelden van chronogrammen (uit Voeren en omgeving maar ook op andere plaatsen opgetekend):

“HaC prIMo DIe IUnII InCepta”: 1711 (Grote Looiersstraat, Maastricht)

“MaChIna braXanDIs eXUrgo strUCta farInIs”: 1734 (Grote Looiersstraat, Maastricht) — herinnert aan de graanmolen die hier ooit stond

“MartInI pUra LIberaLItate ConDItUr”: 1715 (Grote Looiersstraat, Maastricht)

“hoC teMpore DestrUItUr nUnC erIgItUr”: 1723 (Stenen Brug, Maastricht)

“ChrIsto aVspICe DoMUs reCens eXstrUItUr”: 1833 (Jodenstraat, Maastricht)

“hoC ponDere CVI qVesVVM”: 1721 (Onze-Lieve-Vrouwplein [tegenover Stadsschouwburg], Maastricht)

“noVa CVrIa paUperes tVIta
seDes stVDII IVrIDICI faCta
VnIVersItatis traIeCtensIs aVgeatVr
IVrIsqVe Vere perItos gIgnat”: 1982 (Nieuwenhof [Rechtsfaculteit Universiteit], Maastricht)

“MeDeLa CrVCIfIXI”: 1768 (achterkant van kruis aan Berwijnbrug, Moelingen)

“teMpore eqVItIs De WInCkeL et Lepper
ConJVgVM aeDIfICatVr” (op Sint-Hubertusbron, Altenbroek, ’s-Gravenvoeren) — Elke regel vormt een chronogram dat dezelfde datum, 1718, oplevert.

“eX DeCIMatIs frVgIbVs ConstrVXerVnt”: 1743 (Veltmanshuis, Sint-Martens-Voeren)

“eX CoLLeCtIs fIDeLIUM / Deo Vero ConseCratUM”: 1868 / 1710 (kerkkoor Maaseik — waarschijnlijk verwijst de eerste datum naar een restauratie)

“LaUs sUperIs Cerno DeViCtIs hostIbUs orbeM”: 1774 (pastorie, ’s-Gravenvoeren) — De ‘overwonnen vijanden’ (devictis hostibus) zijn waarschijnlijk de Jezuïeten uit Maastricht, die tot de opheffing van de orde in 1773 het recht hadden om belastingen te heffen in ’s-Gravenvoeren.

“gaUDe VIrgo gLorIosa sUper oMnes speCIosa”: 1668 (poortgebouw van Alden Biezen, Bilzen — een tekst uit de lofzang op Maria ‘Ave Regina coelorum’ onder een nu verdwenen Mariabeeld)

“VII. 7brIs hora 2Da noCtIs regnante abbate Le gro aqVae VnDeqVaqVe IrrVentes steterVnt VsqVe aD seqVentes LIneas”: 1756 (abdij van Val-Dieu, Aubel — herinnert aan de overstroming die toen plaatsvond)

“fiDeLIUM pIetate pULChrIor eXpULVere renasCor”: 1884 (kerk van Val-Dieu)

“VICtor Ioseph DoVtreLoUX antIstes Me ConseCraVIt”: 1884 (kerk van Val-Dieu)

“Meas regInas erogatIs peCUnIIs zeLUs fratrIs beneDICtI Van sChIp reperaVIt”: 1879 (kerk van Val-Dieu)

“anDrea beerIs eX MoLL sUperIore eCCLesIa eVersa retaUrata fUIt”: 1884 (kerk van Val-Dieu)

“aCCeDaMUs zeLo pUro”: 1760 (Sint-Hubertuskapelletje, place A. Ernst, Aubel) — vrij vertaald: “we komen met zuivere bedoelingen”, een argument om het kruis ervoor als een marktkruis te zien

stUdIo paroChIMa WhIn a binis CapItULIs erIgor: 1778 (pastorie [?] van Aubin)

“nos eXULtarI oportet In CrUCe DoMInI nostrI JesU”: 1781 (kruisje bij Bemelerberg, Maastricht)

“FataLIs ter quInta DIes et bIna noVeMbrIs annIs seX natUs septUagInta fUIt”: 1593 (Dom Aachen)

“GLIrIbUs oppressUs DIVae gertrUDIs aD aras sUppleX ConfUgIens VIrgIne tUtUs abIt”: 1763 (kerk Kuringen, Sint-Gertrudisaltaar)

“VIrgo tIbI fIDos o Mater respICe serVos etqUae VoVerUnt sUsCIpe Vota tIbI”: 1748 (kerk Kuringen, Maria-altaar)

"eCCLesIa aLtIssIMo DICata": 1904 (kerk Hamont)

“QUAE FUIT A SAECLIS SUB SIGNO MOYSIS ET AARON
STAT SALVATORI RENOVATA ILLUSTRIOR AEDES”: 1842 (Mozes & Aaronkerk, Amsterdam) — de Y in MOYSIS moet als een V geïnterpreteerd worden en heeft getalwaarde 5 (pers. med. M.F.J. Baasten). Het programma op deze pagina levert de (foutieve) waarde 1839 op.

MarIa Van peYs, Van trost, en hVLpe tegen aLLe VerVVoestIngen onser VYanDen: 1691 (Schilberg-kapel, Echt)

hIC VotUM paCIs pUbLICae eLYsabet ConseCraVIt: 1625 als de Y als 1 wordt geïnterpreteerd (Broodhuis Brussel)


 

 

Links naar andere sites over chronogrammen:

Köller, J.: http://www.mathematische-basteleien.de/chronograms.htm

Hilton, J.: Chronograms collected (London, 1882) [on-line te lezen op: http://archive.org/stream/chronogramsandm01hiltgoog#page/n8/mode/2up], Chronograms continued (London, 1885) [http://archive.org/stream/chronogramsandm02hiltgoog#page/n7/mode/2up]

Terug naar hoofdpagina Romeinse getallen

 

© Rik Palmans, MCMXCVIII-MMXIII